سال 2020 میلادی کبیسه است. سالهای کبیسه سالهایی هستند که برخلاف دیگر سالها که 365 روزند، 366 روز هستند. این یک روز بیشتر برای تصحیح تقویم اعمال میشود.
زمین در عرض 365.25 روز یک بار به دور خورشید میگردد. اگر هر سال را 365 روز بگیریم، بعد از 4 سال، تقویم ما یک روز خطا پیدا کرده (0.25 روز در هرسال). این خطا پس از 360 سال موجب میشود که ابتدای بهار در 21 ژوئن رخ دهد (سه ماه دیرتر). و مشخص است که چه آشفته بازاری بوجود خواهد آمد. به همین دلیل در تقویم میلادی هر چهار سال یک روز به ماه فوریه اضافه میکنند و این ماه 29 روزه میشود.
مدت سال شمسی حقیقی اما 365 روز و 6 ساعت (365.25 روز) نیست. مدت دقیقتر سال شمسی 365 روز و 5 ساعت و 48 دقیقه و 46 ثانیه است (البته این عدد هم با توجه به عوامل مختلف، دقیق نیست و در سالهای مختلف، متفاوت است اما تقویم میلادی بر اساسا این عدد طراحی شده). یعنی 11 دقیقه و 14 ثانیه کمتر از ربع روز است. این تفاوت را در تقویم میلادی با حذف بعضی از سالهای کبیسه ایجاد میکنند.
برای تعیین کبیسه بودن سال میلادی از دو شرط استفاده میشود. اول باید آن سال بر 4 تقسیمپذیر باشد. دوم اینکه اگر آن سال اولین سال قرن است، باید بر 400 هم تقسیمپذیر باشد. مثلا سال 2020 بر 4 تقسیم پذیر است (شرط اول) و سال آغازین قرن هم نیست (شرط دوم)، پس سال کبیسه است. سالهای 2000 و 2400 بر 4 تقسیمپذیرند (شرط اول) و سالهای آغازین قرن هم هستند و بر 400 تقسیمپذیرند، پس سال کبیسه هستند. سالهای 2100 و 2200 و 2300 و 2500 بر 4 تقسیمپذیرند (شرط اول) و سالهای آغازین قرن هم هستند اما بر 400 تقسیمپذیر نیستند، پس این سالها کبیسه نیستند.
اکنون که به شکلی کلی با کبیسه و کبیسه گیری در تقویم میلادی آشنا شدید میخواهیم ببینیم که تاثیر کبیسه بودن سال 2020 بر زندگی روزمره ما چیست. تا چند سال پیش که تلفن همراه و بهویژه گوشیهای همراه رواج نداشتند این اتفاق در زندگی ما تقریبا هیچ اهمیتی نداشت. اما امروزه با رواج گوشیهای همراه و استفاده بیشتر از تقویم میلادی باید به تفاوت کوچکی توجه کرد.
در سالهای عادی اگر تولد شما روز 11 اسفند باشد، این روز مصادف با 2 مارس میلادی خواهد بود. اما در سال کبیسه چون به ماه فوریه یک روز اضافه شده، پس 11 اسفند مصادف با اول مارس خواهد شد.این اتفاق برای تمام یک سال و 19 روز آینده هم خواهد افتاد تا اینکه در انتهای سال آینده خورشیدی، کبیسهگیری روی تقویم هجری خورشیدی نیز انجام شود و دوباره روزها به وضعیت سابق باز گردند.
پس توجه کنید اگر تولد دوستانتان یا هر رخداد دیگری را در تقویم میلادی تلفن همراهتان ثبت کردهاید، برای تبریک یا رسیدگی به قرارتان باید یک روز زودتر بجنبید. همچنین اگر در طی این مدت یک سال و 19 روز تولدی رخ دهد، برای درج روز تولد به تاریخ میلادی (برای گذرنامه یا دیگر موارد مشابه)، باید یک روز به تاریخ میلادی اضافه کرد تا در سالهای غیر کبیسه روز تولد جابجا نشود.
برای اینکه درباره سال خورشیدی که نحوه استخراج تقویم آن اطلاعاتی کلی بدست آورید توجهتان را به متن سخنرانی استاد محمدرضا صیاد درباره تقویم شمسی در ایران جلب میکنم:
نگاهی تازه به پیدایش و تحول تقویم هجری شمسی در ایران
(متن سخنرانی استاد محمدرضا صیاد در پاییز سال 1392، در پژوهشکدۀ تاریخ علم، تنظیم: فاطمه گنجی)
تقویمی که امروزه در ایران از آن استفاده می شود جزو دقیقترین گاهشماریهای جهان است.
تقویم هجری شمسی را نخستین بار عبدالغفارخان نجمالدوله استخراج کرد. او عبارت “۱۲۶۴ شمسی” را در حاشیه تقویم سال ۸۰۷ جلالی ذکر کرد و از آن تاریخ به بعد، تقویمی را در ایران رایج کرد که اساس آن شمسی و مبداء آن هجرت پیامبر (ص) بود. البته تقویمی که او نوشت، به تقویم هجری شمسی برجی معروف و اصول آن به قرار زیر است:
– مبداء این تقویم، اول فروردین ماه سال شمسی هجرت پیامبر (ص) است که ۱۱۹ روز قبل از اول محرم سال اول هجری قمری و مطابق با روز جمعه ۱۹ مارس ۶۲۲ میلادی است.
– لحظۀ تحویل سال، مقارن با عبور مرکز خورشید از نقطۀ اعتدال بهاری است، لحظۀ ورود خورشید از نیمکرۀ جنوبی به نیمکرۀ شمالی آسمان، اول حمل یا نوروز نامیده می شود و همیشه بر روز اول بهار منطبق است.
– سال هجری شمسی برجی از نوع سال شمسی حقیقی است یعنی طول سال برابر با مدت زمان دو عبور متوالی مرکز خورشید از نقطه اعتدال بهاری است. مدت متوسط آن ۳۶۵ شبانه روز و ۵ ساعت و ۴۸ دقیقه و 45/2 ثانیه اندازهگیری شده؛ اما مدت سال شمسی حقیقی ثابت نیست و بر اثر تغییر تعدادی از پارامترهای نجومی، تغییر می کند.
– مدت سال شمسی حقیقی در دوره ای۵۰ ساله (۱۳۸۵-۱۳۳۵هـ.ش) بین ۳۶۵ شبانه روز و ۵ ساعت و ۴۲ دقیقه تا ۳۶۵ شبانه روز و ۶ ساعت و ۴ دقیقه در تغییر بوده است. البته این مقدار متفاوت با سال نجومی است که در آن، زمین یک دور کامل به دور خورشید می گردد و مقدار آن 365/2564 شبانه روز معادل ۳۶۵ شبانهروز و ۶ ساعت و ۹ دقیقه و ۱۰ ثانیه است.
– این تقویم شامل ۱۲ ماه حقیقی به نام “بُرج” است که به نام ۱۲ صورت فلکی قدیمی منطقه البروج که خورشید به صورت ظاهری از میان آنها عبور میکند، نامگذاری شدهاست. از حدود ۲۰ قرن قبل از آن، منجمان دایرهالبروج را به ۱۲ برج مساوی قراردادی تقسیم کرده بودند که اغلب، متفاوت از آن صورت فلکیای است که خورشید در آن به سر می برد. ضمن آن که به دلیل حرکت تقدیمی زمین، محور زمین هر ۲۵۸۰۰ سال یک بار در آسمان دور میزند و برجها در این بازۀ زمانی یک دور کامل روی تمام صورتهای فلکی گردش می کنند (همین حرکت موجب تفاوت بین سال شمسی حقیقی و سال نجومی است).
از سوی دیگر، به دلیل حرکت ظاهری غیر یکنواخت مرکز خورشید در آسمان، طول هر برج از ۲۹ تا ۳۲ روز متفاوت است و همانند ماه قمری، گاه پیش میآید که طول یک برج از سالی به سال دیگر تغییر کند. هر ۴ یا ۵ سال یک بار نیز مجموع طول سال به ۳۶۶ شبانه روز می رسد و به اصطلاح، سال کبیسه میشود.
تقویم هجری شمسی برجی در آغاز رسمی نبود و تنها در تقویمهای قدیمی و در امور گمرکات و مالیّۀ ایران مورد استفاده قرار میگرفت تا آن که درسال ۱۳۲۸هجری قمری/۱۲۸۸ هجری شمسی، میرزا عبدالحسینخان شیبانی (وحیدالملک)، نمایندۀ تهران در مجلس شورای ملّی، طرحی را با موضوع تغییر قید تاریخ کلیۀ معاملات و مبادلات مشترکۀ عمومی از قمری به هجری شمسی برجی پیشنهاد کرد. این پیشنهاد در دورۀ دوم مجلس شورای ملی ایران در ماده ۳ قانون محاسبات عمومی، مصوّب ۲۱ صفر ۱۳۲۹، ۲ حوت ۱۲۸۹ پذیرفتهشد و تقویم هجری شمسی بُرجی به عنوان مقیاس رسمی زمان در محاسبات دولتی تصویب شد.
در اواخر سال ۱۳۰۳ هجری شمسی بُرجی، جمعی از نمایندگان دورۀ پنجم مجلس شورای ملی ایران، طرحی را پیشنهاد کردند که بر اساس آن نام برجهای عربی متداول در تقویم بُرجی به نامهای فارسی تبدیل میشد و نام سالها در دورۀ دوازده حیوانی رایج نیز کنارگذاشته میشد. پس از بحثهای فراوان، بالاخره مجلس شورای ملی ایران در سهشنبه ۱۱ فروردین ۱۳۰۴، قانون تبدیل بروج به ماههای فارسی از نوروز ۱۳۰۴ شمسی به تصویب رسید و تقویم هجری شمسی به عنوان تقویم رسمی کشور پذیرفته شد.
تقویم هجریشمسی که تا امروز تقویم رسمی کشور است، به غیر از نام و طول هر ماه، همانند تقویم هجریشمسیبُرجی است. نام ماههای تقویم هجریشمسی ریشۀ اوستایی دارند؛ دی یکی از القاب اهورامزدا ونام بقیّۀ ماهها اسامی فرشتگان و یاوران اهورامزدا هستند. ماههای فروردین تا شهریور ۳۱ روزه، ماههای مهر تا بهمن ۳۰ روزه و ماه اسفند سالهای عادی ۲۹ روزه و در سالهای کبیسه ۳۰ روزه است.
باتوجه به نصفالنهار رسمی کشورمان اگر لحظۀ تحویل سال بین بعدازظهر سیصدوشصتوپنجمین و قبلازظهر سیصدوشصتوششمین روز سال واقع شود، سیصدوشصتوششمین روز، نوروز و سال عادی است. اگر لحظۀ تحویل سال در بعدازظهر روز سیصدوشصتوششم واقع شود، سیصدوشصتوهفتمین روز، نوروز و سال کبیسه خواهد بود. کبیسههای تقویم هجریشمسی به صورت هر چهار و گاهی هر پنج سال یکبار در دورههای ۳۳ و ۲۹ ساله اتفاق میافتند.
تقویم هجریشمسی از لحاظ نجومی و طبیعی، از بهترین و دقیقترین تقویمهای جهان محسوب میشود. برخی از دلایل برتری این تقویم به شرح زیر است:
– مدت سال شمسی و کبیسههای تقویم هجری شمسی دقیقا بر مبنای محاسبات نجومی تعیین میشود. تقویم هجری شمسی، تنها تقویم متداول در جهان است که علاوه بر کبیسه های چهارساله، کبیسه پنج ساله نیز دارد. وجود کبیسه های پنج ساله، باعث انطباق دائمی و دقیقتر تقویم هجری شمسی با فصول طبیعی میشود.
– تعداد روز ماههای تقویم هجریشمسی مبنای نجومی و طبیعی دارد. به عبارت دقیقتر، تعداد روزهای ماهها با مدت حرکت ظاهری غیر یکنواخت مرکز خورشید روی دایرهالبروج هماهنگی کامل دارد. مرکز خورشید، نیمۀ اوّل مدار ظاهری خود را در ۱۸۶ شبانهروز و نیمۀ دوّم مداری خود را در ۱۷۹ یا ۱۸۰ شبانهروز طی میکند.
– آغاز سال تقویم هجری شمسی، با سالگرد تولد بهار و شکوفایی دوبارۀ طبیعت شروع میشود.
– بنیاد و پایههای اساسی تقویم هجریشمسی از قاعدۀ نوروز تحویلی از ” تقویم سلطانی” اقتباس شده است که درجهت اجرای فرمان سلطان ملکشاهسلجوقی برای اصلاح تقویم یزدگردی پایهگذاریشد. هدف از این اصلاح، تثبیت نوروز در اول بهار بود. این کار را ریاضیدان و منجّم مشهور، ابومنصور ابوالفتح عبدالرحمن خازنی با روش علمی در ۱۸ فروردین ۴۴۵ یزدگردی، مطابق ۱ فروردین ۴۵۵ هجری شمسی در شهر مرو انجام داد.
