اول دی مصادف با انقلاب زمستانی و آغاز زمستان در نیمکره شمالی است. ستارهشناسان چندین دهه است که منتظر این روز هستند، نه به دلیل انقلاب زمستانی، بلکه به دلیل نمایشی که سیارات پس از غروب خورشید برپا خواهند کرد. در این روز دو غول منظومه شمسی، مشتری و زحل در کنار یکدیگر قرار میگیرند. ستارهشناسان این رخداد را مقارنه اکبر مینامند زیرا در طی این رخداد مشتری و زحل به صورت یک جرم مشاهده خواهند شد (با چشم غیر مسلح).
در شامگاه اول دی 1399 مشتری و زحل دوره 20 ساله مقارنه خود را کامل میکنند. این دوره 20 ساله ناشی از دوره تناوب مداری 11.86 ساله مشتری و 29.5 ساله زحل است. رصد، ثبت یا عکاسی از این رخداد میتواند یکی از شگفانگیزترین رخدادهایی باشد آماتوری ممکن است آن را ببیند.نزدیکترین موقعیت مقارنه در اول دی 1399 رخ میدهد. در این هنگام مشتری و زحل در حدود 30 درجهای خورشید در صورتفلکی جَدی (از صورفلکی منطهالبروج) قرار دارند. جدایی این دو در این روز به 6.1 دقیقه کمانی میرسد.
آیا خواهید توانست این دو را با چشم غیر مسلح تفکیک کنید؟ حتما شنیدهاید که در گذشته برای محک بینایی افراد از ستارههای عناق و سها در صورتفلکی دباکبر استفاده میشده. جدایی زاویهای این دو 11.8 دقیقه کمانی است. بنابراین مشخص است که برای تفکیک مشتری و زحل با چه چالشی مواجه خواهید بود. چالش دیگری نیز در این میان وجود دارد.
| شهر | زمان غروب خورشید | شهر | زمان غروب خورشید |
| اراک | 17:06 | اردبیل | 17:00 |
| ارومیه | 17:15 | خرمآباد | 17:13 |
| اهواز | 17:17 | ایلام | 17:20 |
| بندرعباس | 16:56 | ساری | 16:46 |
| بیرجند | 16:31 | سمنان | 16:47 |
| رشت | 16:58 | کرج | 16:56 |
| زاهدان | 16:32 | گرگان | 16:40 |
| زنجان | 17:04 | بوشهر | 17:14 |
| سنندج | 17:13 | یاسوج | 17:07 |
| شهرکرد | 17:06 | بجنورد | 16:26 |
| شیراز | 17:05 | تبریز | 17:09 |
| قزوین | 16:59 | قم | 17:00 |
| کرمان | 16:46 | اصفهان | 17:02 |
| کرمانشاه | 17:16 | همدان | 17:09 |
| مشهد | 16:20 | تهران | 16:55 |
| یزد | 16:53 |
پس از غروب خورشید، مشتری و زحل فقط ارتفاعی حدود 20 درجه دارند و حدود 2 ساعت بعد از خورشید غروب میکنند. پس فرصت کمی برای رصد باقی میماند. بنابراین محلی که برای رصد انتخاب میکنید باید افق غربی بازی داشته باشد تا از حداکثر زمان بتوانید استفاده کنید. اما از همه پهنه ایران میتوان این رخداد را به شرط صاف بودن هوا دید. البته بخشی هم از ماجرا هم به نفع شماست. هر دو سیاره در زمینه آسمان گرگ و میش شامگاهی بسیار درخشان و چشمگیر هستند. قدر مشتری 1.97- است و قدر زحل نیز 0.63 است.
آخرین باری که مقارنه این دو سیاره رخ داد، 8 خرداد 1379 بود. در آن زمان جدایی زاویهای آنها از یکدیگر حدود 1 درجه کمانی و جدایی آنها از خورشید فقط 15 درجه بود که باعث میشد فقط حدود 45 دقیقه قبل از طلوع خورشید طلوع کنند که مشاهده مقارنه را سخت میکرد.
تاریخچه مقارنه مشتری و زحل
آخرین باری که این دو سیاره اینقدر به یکدیگر نزدیک شده بود در 25 تیر ماه سال 1002 ه.ش. (عصر شاه عباس کبیر) بوده. در آن زمان جدایی زاویهای دو سیاره حدود 5.3 دقیقه قوسی بود و جدایی آنها از خورشید نیز فقط 13 درجه بود که این فاصله کم موجب میشد تا حدود 45 دقیقه پس از غروب خورشید، مشتری و زحل نیز غروب کنند و فرصت زیادی برای دیدن آنها باقی نماند.
آخرین باری که مقارنه اکبر با چنین جدایی زاویهای کوچکی رخ داده در 13 اسفند 604 ه.ش. (عصر خوارزمشاهیان) بوده. در آن زمان جدایی زاویهای مشتری و زحل حدود 5 دقیقه کمانی بوده و جدایی آنها از خورشید نیز حدود 48 درجه بوده که فرصت بسیار زیادی برای مشاهده مقارنه در اختیار منجمان آن زمان میگذاشته. هر چند که در آن زمان بدون وجود تلسکوپ تفکیک این دو از یکدیگر بسیار مشکل بوده. البته در 30 بهمن ماه 1339 نیز مقارنه مشتری و زحل با جدایی زاویهای 13.7 دقیقه کمانی رخ داده که جدایی آنها از خورشید حدود 34 درجه بوده.
احتمالا یکی از معروفترین، اسطورهایترین و تاریخیترین مقارنههای اکبر تاریخ ستاره بیتالحم باشد. سه مغ ایرانی براساس پیشبینی زرتشت پیامبر به سوی فلسطین شتافتند تا تولد حضرت عیسی (ع) را گرامی بدارند و برای پیامبر جدید هدایایی از سوی ایرانیان زرتشتی ببرند. میگویند که راهنما و نشان آنها از وقوع تولد مسیح حضور ستاره یا جرم آسمانی درخشانی بود که در آسمان ظاهر شده. بیشک ایرانیان در آن زمان توان محاسبه و پیشگویی وقوع قران اکبر را داشته و از تاریخ وقوع آن آگاه بودهاند. این مقارنه اکبر از نوع سهگانه بوده. مقارنه سهگانه زمانی رخ میدهد که دو سیاره در حوالی مقابله باشند و به دلیل حرکت رجعی سه بار از کنار یکدیگر در فاصله چند ماهه بگذرند. این مقارنه در سال 7 ق.م. در 4 ژوئن (14 خرداد)، 24 سپتامبر (2 مهر) و 14 دساکبر (24 آذر) رخدادهاند (محاسبات تقریبی).
دلیل مقارنه
همانطور که در ابتدا گفتیم، دلیل این چرخه 20 ساله دوره تناوب مشتری و زحل است. زحل که کندتر به دور خورشید میگردد هر 29.4 سال مدار خود به دور خورشید را کامل میکند. مشتری هم هر 11.86 سال مدار خود را کامل طی میکند. بنابراین در واقع مشتری است که هر 19.85 سال خود را به نزدیکی زحل میرساند. هر مقارنه اکبر با فاصله 117 درجهای از مکان مقارنه قبلی در آسمان رخ میدهد. همچنین هر مقارنه پس از 800 دوباره در همان مکان قبلی از آسمان رخ میدهد. مقارنه مشابه اول دی 1399 در 796 سال پیش رخ داده.
رصد مقارنه
لحظه دقیق مقارنه مشتری و زحل ساعت 16:52 روز دوشنبه اول دی ماه 1399 است. اما در ساعت 21:40 به نزدیکترین فاصله زاویهای خواهند رسید که در هیچکدام از این دو زمان نمیتوانیم این دو سیاره را ببینیم. بهترین زمان برای رصد وقتی است که حدود 45 دقیقه از غروب خورشید گذشته باشد. در این زمان در ارتفاع ده درجهای افق جنوب جنوبغربی به دنبال این مشتری و زحل بگردید. که البته هر دو را به صورت یک جرم نورانی خواهید دید.
البته بهترین کار دنبال کردن و ثبت حرکت این دو از یک هفته قبل و تا یک هفته بعد از مقارنه است تا گزارش کاملی از این رویداد برای آیندگان ثبت کرده باشید. البته در 26 و 27 آذر نیز میتوان هلال جوان ماه را در کنار این دو سیاره مشاهده کرد که خود صحنه زیبایی برای عکاسی خواهد بود.
برای تفکیک دو سیاره از یکدیگر حداقل به تلسکوپی کوچک یا دوربین دوچشمی نیاز دارید. با بزرگنمایی حدود 50 برابر میتوانید به خوبی هر دو سیاره را مشاهده کنید. در این بزرگنمایی میتوانید حلقه زحل، بزرگترین قمر زحل یعنی تایتان و اقمار گالیلهای مشتری را مشاهده کنید. وضعیت اقمار گالیلهای مشتری در ساعت 18 به صورت شکل زیر است. قمر آیو در ساعت 17:44 از داخل سایه مشتری بیرون میآید. اگر در این ساعت شرایط رصدی مناسبی داشته باشید میتوانید این رخداد را نیز همزمان با مقارنه ثبت کنید.
مقارنه بعدی مشتری و زحل در 12 آبان 1419 و 19 فروردین 1439 خواهد بود. جدایی دو سیاره در این دو مقارنه حدود 1.1 درجه خواهد بود که حدود 11 برابر بیشتر از مقارنه 1 دی 1399 است. در واقع مقارنه 1399 بسیار نزدیک و ویژه است.
در حالتهای بسیار خاصی مقارنه اکبر چنان نزدیک است که مشتری مستقیما از مقابل زحل عبور میکند. وقتی که مشتری بخشی از زحل را بپوشاند را گذر (Transit) مینامند. وقتی که مشتری کامل زحل را بپوشاند را اختفا (Occultation) مینامند. در طی ده هزار سال آینده، دو گذر در 28 بهمن 6916 و 7 اسفند 8052 و یک اختفا در 27 خرداد 6920 رخ خواهند داد.
انقلاب زمستانی
انقلاب زمستانی سال 1399 در ساعت 13:34 روز دوشنبه اول دی ماه رخ میدهد. در هنگام انقلاب زمستانی خورشید کمترین میل سالانه خود در آسمان را طی میکند. طول روز در اول دی ماه 1399، 9 ساعت 34 دقیقه خواهد بود.
