ماه‌گرفتگی یا خسوف (Lunar Eclipse) از جمله پدیده‌های نجومی زیبا و چشمگیری است که از گذشته تاکنون توجه انسان را به خود جلب کرده است. این رویداد زمانی رخ می‌دهد که زمین در مسیر مستقیم بین خورشید و ماه قرار می‌گیرد و سایه زمین روی ماه می‌افتد. در این مقاله به بررسی علمی این پدیده، انواع و مراحل مختلف آن می‌پردازیم.
ماه‌گرفتگی چگونه رخ می‌دهد؟
ماه، این قمر زمین، خود نوری ندارد و آنچه ما از زمین می‌بینیم، نور انعکاس‌یافته خورشید از سطح آن است. ماه‌گرفتگی زمانی اتفاق می‌افتد که زمین دقیقاً بین خورشید و ماه قرار گیرد و مانع از رسیدن نور خورشید به ماه شود. این پدیده فقط در هنگام ماه کامل (بدر) رخ می‌دهد، اما نه در هر ماه کامل، زیرا صفحه مداری ماه نسبت به صفحه مداری زمین-خورشید (دایرةالبروج) حدود ۵ درجه انحراف دارد. ماه اغلب اوقات از بالا یا پایین مخروط سایه زمین می‌گذرد.
انواع ماه‌گرفتگی
ماه‌گرفتگی‌ها به سه نوع اصلی تقسیم می‌شوند:
۱. ماه‌گرفتگی نیم‌سایه‌ای (Penumbral Eclipse)
در این نوع، ماه فقط از ناحیه نیم‌سایه (Penumbra) زمین عبور می‌کند. در این حالت، کاهش روشنایی ماه بسیار جزئی و اغلب برای چشم غیرمسلح قابل تشخیص نیست. این نوع گرفتگی معمولاً تنها با ابزارهای دقیق نجومی قابل مشاهده است.
۲. ماه‌گرفتگی جزئی (Partial Eclipse)
زمانی رخ می‌دهد که تنها بخشی از ماه از درون تمام‌سایه (Umbra) زمین عبور کند. در این حالت، بخشی از ماه تیره شده و گویی قسمتی از آن گم شده است. این نوع گرفتگی با چشم غیرمسلح به راحتی قابل مشاهده است.
۳. ماه‌گرفتگی کلی (Total Eclipse)
این نوع، تماشایی‌ترین نوع ماه‌گرفتگی است و زمانی اتفاق می‌افتد که ماه کاملاً وارد سایه کامل زمین شود. با این حال، ماه اغلب کاملاً ناپدید نمی‌شود، بلکه به رنگ‌های قرمز، نارنجی یا مسیر عمیق (موسوم به ماه خونین یا Blood Moon) درمی‌آید. این رنگ‌های تماشایی به دلیل شکست نور در جو زمین ایجاد می‌شوند. نور خورشید از جو زمین عبور کرده و طول‌موج‌های آبی پراکنده می‌شوند، در حالی که طول‌موج‌های قرمز به سمت ماه خم شده و آن را به رنگ قرمز روشن درمی‌آورند.
مراحل مختلف ماه‌گرفتگی
ماه‌گرفتگی کامل، به ویژه از نوع کلی، چندین مرحله مجزا دارد که به ترتیب زیر رخ می‌دهند:
شروع گرفتگی نیم‌سایه‌ای: ماه وارد ناحیه نیم‌سایه زمین می‌شود. کاهش نور آن بسیار نامحسوس است.
شروع گرفتگی جزئی: ماه شروع به ورود به ناحیه تمام‌سایه زمین می‌کند. بخشی از ماه به طور محسوسی تاریک می‌شود.
شروع گرفتگی کلی: ماه کاملاً وارد سایه زمین می‌شود و رنگ آن به تدریج به قرمز متمایل می‌شود.
اوج گرفتگی: نقطه اوج گرفتگی که ماه در عمیق‌ترین قسمت تمام‌سایه زمین قرار دارد.
پایان گرفتگی کلی: ماه شروع به خروج از ناحیه تمام‌سایه می‌کند. لبه آن دوباره روشن می‌شود.
پایان گرفتگی جزئی: ماه کاملاً از تمام‌سایه زمین خارج شده است.
پایان گرفتگی نیم‌سایه‌ای: ماه کاملاً از ناحیه نیم‌سایه زمین نیز خارج می‌شود و به درخشش معمول خود بازمی‌گردد.
نکاتی برای رصد ماه‌گرفتگی
امنیت: برخلاف خورشیدگرفتگی، رصد ماه‌گرفتگی با چشم غیرمسلح کاملاً ایمن است. می‌توانید بدون هیچ فیلتری از تماشای این پدیده لذت ببرید.
ابزار: استفاده از دوربین دوچشمی یا تلسکوپ کوچک می‌تواند جزئیات سطح ماه و پیشروی سایه روی آن را بسیار زیباتر نشان دهد.
مکان رصد: برای دیدن بهترین منظره، به مکانی با آلودگی نوری کم و افق باز بروید.
زمان‌بندی: زمان‌بندی دقیق مراحل مختلف گرفتگی برای مکان خود را از طریق سایت‌های معتبر نجومی مانند uranus.ir بررسی کنید.
- برای آشنایی با مشخصات هر خسوف که برای رصد آن ضروری است می‌توانید به عنوان نمونه “ماه‌گرفتگی کلی ۱۶ شهریور ۱۴۰۴” را مطالعه بفرمایید.
جمع‌بندی
ماه‌گرفتگی پدیده‌ی شگفت‌انگیزی است که به ما یادآوری می‌کند در سیستم نجومی پویا و زیبایی زندگی می‌کنیم. این رویداد نه تنها برای منجمان حرفه‌ای، بلکه برای همه علاقه‌مندان به آسمان شب فرصتی استثنایی برای تماشای نمایش کیهانی بی‌نظیری فراهم می‌کند. پس برای تماشای ماه‌گرفتگی بعدی برنامه‌ریزی کنید و از دیدن این پدیده زیبا لذت ببرید.
