صورت فلکی هشتک (ثُمن یا اکتان، Octans) در نیمکره جنوبی واقع شده است. این نام از اوکتانت، که وسیلهای برای ناوبری و جهتیابی است گرفته شده.
این صورت فلکی توسط ستاره شناس فرانسوی نیکولاس لوئی دو لاسیل (Nicolas Louis de Lacaille) در قرن هجدهم معرفی شد. اکتان محل قطب جنوب سماوی است. این صورت فلکی حول قطب جنوب، دور قطبی است و هرگز غروب نمیکند. هیچ ستارهای درخشانتر از قدر چهارم یا جرم عمق آسمانی که به اندازه کافی برای رصدگران درخشان باشد ندارد. ستاره قطب جنوب، سیگما-هشتک (Polaris Australis) در این صورت فلکی قرار دارد که تقریباً یک درجه با قطب جنوب سماوی فاصله دارد. از این ستاره نمیتوان در جهتیابی استفاده کرد زیرا بسیار کمنور است.
اطلاعات، مکان و نقشه
صورت فلکی هشتک از نظر مساحت با 291 درجه مربع، 50مین صورت فلکی بزرگ آسمان است. این صورت فلکی در ربع چهارم نیمکره جنوبی (SQ4) قرار دارد و مابین عرضهای جغرافیایی 0 و 90- درجه قابل مشاهده است. صورتهای فلکی مرغ بهشتی، حربا، مار آبی، هندی، کوهمیز، طاووس و توکان همسایه هشتک هستند.
هشتک به خانواده صورتهای فلکی لاسیل متعلق است که شامل تلمبه، اسکنه، پرگار، مجمره، ساعت، کوهمیز، میکروسکوپ، گونیا، نقاش، تور، حجار و تلسکوپ هستند.
در صورت فلکی هشتک دو ستاره شناخته شده وجود دارد که سیاره دارند و هیچ جرم مسیهای هم ندارد. درخشانترین ستاره این صورت فلکی، نو-هشتک (Nu Octantis) نام دارد و از قدر 3.76 میدرخشد. هیچ بارش شهابی به این صورت فلکی منصوب نیست.
هشتک دارای یک ستاره با نام رسمی است. انجمن بینالمللی نجوم، ستاره سیگما-هشتک را Polaris Australis نامیده که همان ستاره قطبی جنوبی است.
داستان
صورت فلکی هشتک در سال 1752 میلادی (1131 شمسی، عصر شاه اسماعیل سوم، آخرین پادشاه صفوی) توسط نیکولاس لوئی دو لاسیل ساخته شد. هیچ اسطورهای به این صورت فلکی منصوب نیست زیرا در قسمتهای بسیار جنوبی آسمان قرار دارد. لاسیل آن را از ستارههای کمنور دور قطبی ساخت و آن را l’Octans de Reflexion به معنی “هشتک بازتابنده” است. این ابزار صورت ابتدایی سکستانت امروزی بود.
این صورت فلکی را به یادبود جان هادلی، ریاضیدان انگلیسی که در سال 1109 شمسی هشتک یا اکتانت را اختراع کرد Octans Hadleianus نیز نامیده میشد. زمانی که لاسیل هشتک را ساخت، چند ستاره را از صورت فلکی همسایه، مار آبی به آن اضافه کرد.
- گردونه آسمان بسازید، وسیلهای برای یافتن صورتهای فلکی
- صورتهای فلکی آسمان بهار
- صورتهای فلکی آسمان تابستان
ستارههای شاخص
نو-هشتک
پرنورترین ستاره این صورت فلکی نو-هشتک (Nu Octanis) با قدر ظاهری 3.76 و فاصله تقریبی 69 سال نوری است. این ستاره غولی نارنجی با رده طیفی K1 III است. این ستاره یکی از کمنورترین غولهای شناخته شده آسمان است که درخشندگی آن فقط 16 برابر خورشید است. این ستاره غول کوچکی هم هست، جرم آن 1.4 برابر و شعاع آن 5.9 برابر خورشید است. این ستاره در نهایت منبسط شده و حدود 100 میلیون سال دیگر 15 برابر بزرگتر و 60 برابر پرنورتر از اکنون خواهد شد. سن این ستاره حدود 12.1 میلیارد سال تخمین زده میشود.
نو-هشتک دارای همدمی کوتوله با رده طیفی K7-M1 و جرم نصف خورشید است. فاصله این دو از یکدیگر 2.55 واحد نجومی است و دوره تناوب آنها 2.9 سال است.
ستاره اصلی نو-هشتک A دارای سیارهای تایید نشده با جرم 2.5 برابر مشتری است.
بتا-هشتک
بتا-هشتک ستارهای سفید در میانه راه بین مرحله کوتوله و زیرغول در مسیر تحول خود قرار دارد. رده طیفی آن A9 IV-V ، قدر آن 4.14 و حدود 140 سال نوری از زمین فاصله دارد. این ستاره دومین ستاره درخشان صورت فلکی هشتک است.
دلتا-هشتک
این ستاره غولی نارنجی با رده طیفی K2III است. قدر ظاهری آن 4.31 و فاصله تقریبی آن 279 سال نوری است. جرم این ستاره 1.2 برابر و شعاع آن 25 برابر خورشید است. سن تقریبی دلتا-هشتک مشابه خورشید و حدود 4.3 میلیارد سال است.
این ستاره در سیاره زحل ستاره قطبی جنوبی است.
تتا-هشتک
این ستاره نیز غولی نارنجی با رده طیفی K3III و قدر 4.79 و فاصله تقریبی 221 سال نوری است.
آلفا-هشتک
این ستاره دوتایی طیفی است که از دو ستاره غول رده F تشکیل شده. قدر ترکیبی ظاهری آن 5.15 است و حدود 148 سال نوری از منظومه شمسی فاصله دارد.
رده طیفی این ستاره ها را F4III و F5III میدانند. دوره تناوب آنها 9.073 روز است و مجموع درخشندگی دو ستاره 13.9 برابر خورشید است.
آلفا هشتک به عنوان منظومه دوتایی گرفتی از نوع بتا-شلیاقی طبقهبندی شده که بدین معنی است که تغییرات درخشندگی ناشی از عبور متناوب یکی از ستارهها از مقابل دیگری و مسدود کردن نور آن است. ستارههای نوع بتا-شلیاقی اغلب چنان مدار نزدیکی به هم دارند که شکلشان به دلیل نیروی گرانشی ستاره دیگر از حالت طبیعی خارج شده و شکل اغلب آنها بیضیگون است.
سیگما-هشتک
این ستاره در حال حاضر ستاره قطبی جنوبی است. ستاره مقابل آن جدی، ستاره قطبی شمالی در صورت فلکی دب اصغر است. سیگما-هشتک 25 بار کمنورتر از ستاره قطب شمال است که موجب میشود که برای جهتیابی به کار نیاید و به همین دلیل اغلب از صورت فلکی صلیب جنوبی (چلیپا) برای پیدا کردن مکان قطب جنوب سماوی استفاده میشود.
این ستاره غولی زرد-سفید با رده طیفی F0III است که قدر ظاهری آن 5.42 و فاصله آن از ما 270 سال نوری است. جرم آن حدود 2 برابر جرم خورشید است.
سیگما-هشتک ستاره متغیر نوع دلتا-سپر است. این نوع متغیرها دلیل تغییر نورانیتشان تپشهای شعاعی و غیرشعاعی سطح ستاره است. از این ستارهها به عنوان منابع نوری استانداری برای تعیین فاصله اجرام آسمانی از قبیل خوشههای ستارهای کروی و باز و مرکز کهکشانها استفاده میشود. قدر این ستاره در دوره تناوب 2.3 ساعته، 0.03 تغییر میکند.
میو2-هشتک
ستاره میو2-هشتک ستاره دوتایی دیگری در این صورت فلکی است. در این منظومه دو ستاره کوتوله زرد به نامهای HD196067 و HD19608 وجود دارند که حدود 144 سال نوری از ما فاصله دارند. این منظومه در پیشوند میو با ستاره میو1-هشتک مشترک است که 50 ثانیه کمانی باهم فاصله دارند.
دو ستارهی میو2-هشتک 17 ثانیه کمانی از یکدیگر فاصله دارند و به یکدیگر پیوستگی گرانشی دارند. قدر ظاهری منظومه 6.51 است.
HD142022
این ستاره هم دوتایی است و قدر ظاهری آن 7.69 و فاصله آن از ما 117 سال نوری است. همدم اصلی از رده طیفی G9V و جرم آن 1 درصد کمتر از خورشید است. این ستاره بسیار پیر و تقریبا 400 میلیون سال از عالم جوانتر است. در سال 1383 سیارهای به دور آن کشف شده است.
HD212301
این ستاره کوتولهای زرد-سفید از رده طیفی F8V است. قدر ظاهری آن 7.77 و فاصله آن از ما 171.93 سال نوری است. سیارهای به دور این ستاره با دوره تناوب 2.24572 روز میگردد.
