برای افزایش کارآیی اپتیکی، هم‌خط کردن تلسکوپ ضروری است. برای این کار، ابزار مناسب می‌تواند موجب هم‌خط‌سازی موفقیت‌آمیز شود و اگر مناسب نباشد، موجب تلاشی خسته‌کننده که درنهایت به “همینقدر کافیست” منجر خواهد شد. اما انتخاب ابزار مناسب گیج‌کننده‌تر از استفاده از آن ابزار است. گاهی در وب‌سایت‌ها مطالبی دیده می‌شود که توسط سازنده‌ها یا فروشنده‌های این ابزارها منتشر شده و بنابراین شاید بی‌طرفانه نباشد. پس واقعا برای هم‌خط‌سازی تلسکوپ به چه چیزی نیاز داریم؟
در زیر فهرستی از ابزارهای معمول این کار می‌توانید بخوانید که شامل توضیحی درباره هرکدام و نقاط قوت و ضعف احتمالی آنهاست. ارزیابی من (گری سرونیک) براساس چندین دهه ساخت و استفاده از تلسکوپ‌های بازتابی است. همه ابزارهایی زیر می‌توانند هم‌خطی خوبی ارائه دهند. تفاوت آنها در دقت کارشان نیست بلکه در راحتی استفاده و هزینه است.
انتخاب 1 : بدون ابزار
بله، هم‌خط کردن تلسکوپ بدون ابزار امکان‌پذیر است. این روش آزمون ستاره‌ای (Star Test) نام دارد. جزئیات این روش در این مقاله نمی‌گنجد. برای آشنایی با این روش به مقاله هم‌خط‌سازی تلسکوپ بدون ابزار مراجعه کنید. اما در اصل، ابتدا ستاره درخشانی را در مرکز میدان دیدتان قرار می‌دهید، آن را از فوکوس خارج می‌کنید و به محلی که سایه‌ی آینه ثانویه در درون قرص نور بزرگ شده‌ی ستاره قرار می‌گیرد دقت می‌کنید. این سایه باید در وسط باشد. این آزمون هرچه به محل فوکوس نزدیک می‌شوید دقتش افزایش می‌یابد. فارغ از اینکه روش مورد استفاده‌تان برای هم‌خط‌سازی چیست، آزمون ستاره‌ای داور نهایی هم‌خط بودن تلسکوپ است. اگر نتیجه‌اش درست باشد، پس هم‌خطی هم درست است.
برترین ویژگی: این روش حتی یک ریال هم برایتان خرج ندارد. نیازی به حلقه مرکزی روی آینه اولیه نیست.
بدترین ویژگی: این روش به مهارت نیاز دارد و بهترین گزینه برای افراد کاملا تازه‌کار نیست. معمولا از بقیه روش‌ها زمان‌برتر است و به ستاره یا منبع نور نقطه‌ای نیاز دارد. همچنین بهترین روش برای اطمینان از مکان صحیح آینه ثانویه نیست.
دقت: بسیار دقیق.
راحتی استفاده: برای بالاترین دقت، به شبی با دید (Seeing) خوب و پایدار نیاز دارد. باتجربه بودن موجب افزایش قابلیت اطمینان و موثر بودن روش می‌شود.
انتخاب 2 : درپوش هم‌خط‌سازی (Collimation Cap)
ابزار دیگر هم‌خط‌سازی تلسکوپ “درپوش هم‌خط‌سازی” است. بعضی تلسکوپ‌ها از کارخانه یکی از این درپوشها همراهشان دارند. این ابزار فقط درپوشی پلاستیکی است که در مرکزش سوراخ کوچکی وجود دارد و داخلش به رنگ سفیدِ بازتاب‌دهنده است. اگر تلسکوپ‌تان این درپوش را ندارد با استفاده از قوطی فیلم می‌توانید یکی برای خودتان بسازید (کسانی که بدانند قوطی فیلم چیست). در 90% هم‌خط‌سازی‌هایی که من انجام می‌دهم از این روش استفاده می‌کنم. تنها زمانی که به ابزار دیگری نیاز پیدا می‌کنم وقتی است که تلسکوپی را از صفر می‌سازم.
برترین ویژگی: ارزان و موثر.
بدترین ویژگی: بهترین ابزار برای هم‌خط کردن آینه ثانویه نیست (هرچند می‌توان این کار را هم انجام داد). به حلقه در مرکز آینه اولیه نیاز دارد.
دقت: اگر مرکز آینه اولیه به درستی علامت گذاشته شده باشد دقت بسیار بالایی دارد.
راحتی استفاده: بسیار آسان.
انتخاب 3 : چشمی چشایر (Cheshire Eyepiece)
البته به معنای واقعی نمی‌توان آن را چشمی نامید. در واقع لوله‌ای است که در ابتدایش سوراخ کوچکی دارد که از میان آن نگاه می‌کنید و صفحه روشنی با زاویه 45 در زیر آن است که رو به سوراخ بزرگی در بدنه لوله تمایل دارد. بعضی مدل‌ها در انتهای لوله دارای + برای هم‌خط کردن آینه ثانویه است. این ابزارِ همه‌فن‌حریف، عالی است. حقیقتاً اگر یکی از اینها داشته باشید به چیز دیگری نیاز ندارید.
برترین ویژگی: یک ابزار که همه کار می‌کند. نسبتاً ارزان.
بدترین ویژگی: در تاریکی باید صفحه روشن را توسط نور چراغ‌قوه قرمز روشن کنید. به حلقه در مرکز آینه اولیه نیاز دارد.
دقت: اگر مرکز آینه اولیه به درستی علامت گذاشته شده باشد دقت بسیار بالایی دارد.
راحتی استفاده: آسان.
انتخاب 4 : هم‌خط کننده لیزری (Laser Collimator)
این نوع هم‌خط‌کننده سال‌هاست که استفاده می‌شود و به نظر می‌رسد برای کسانی که لیزر را مترادف با دقت می‌دانند، بسیار جذاب است. بر اساس تجربه فهمیده‌ام که تازه‌کارها اغلب با استفاده از این ابزار تلسکوپ خود را از هم‌خطی خارج می‌کنند. چرا؟ پاشنه آشیل هم‌خط‌کننده‌های لیزری در آنجاست که دقت آنها بستگی به این دارد که با چه دقتی آینه ثانویه تلسکوپ را تنظیم کرده باشید والبته این فرآیند از اهمیت آن در کیفیت تصویر بسیار سخت‌تر است. به بیان دیگر اگر آینه ثانویه تلسکوپ‌تان درست تنظیم نشده باشد، منجر به از هم‌خطی خارج شدن آینه اولیه‌تان می‌شود که تاثیر بسیار مخربی روی کیفیت تصویر خواهد گذاشت. بر این اساس هم‌خط‌کننده لیزری ابزاری مفید برای تنظیم زاویه تمایل آینه ثانویه است. اما برای تنظیم آینه اولیه توصیه‌اش نمی‌کنم.
برترین ویژگی: قابل استفاده در تاریکی. در تنظیم آینه ثانویه مفید است.
بدترین ویژگی: می‌تواند منجر به عدم‌هم‌خطی شود. نیازمند باتری. نسبت به کارآیی گران است. به حلقه در مرکز آینه اولیه نیاز دارد.
دقت: اگر درست استفاده شود می‌تواند دقیق باشد. دقت آن به دقت و نحوه نصب لیرز در درون نگه‌دارنه‌اش بستگی دارد و اینکه خودِ ابزار چقدر خوب در محل چشمی قرار می‌گیرد و لَقی نداشته باشد. دقت شدیداً به جاگیری آینه ثانویه بستگی دارد.
راحتی استفاده: اگر بخواهید درست استفاده کنید نسبتاً مشکل است.
گزینه 5 : لیزر بارلودار (Barlowed Laser)
جدیدترین ابزار هم‌خط‌سازی تلسکوپ لیزر بارلودار است. در اصل ساختار آن شامل هم‌خط‌کننده‌ای لیزری است که با بارلویی که در جلوی لنزش سیبلی قرار گرفته ترکیب شده. برخلاف لیزر ساده، مدل بارلودار بسیار خوب کار می‌کند و مشکلات قبلی را ندارد. این روش مورد علاقه من برای هم‌خط‌سازی در تاریکی است.
برترین ویژگی: در تاریکی خوب کار می‌کند.
بدترین ویژگی: می‌تواند نسبتا گران باشد. به حلقه در مرکز آینه اولیه نیاز دارد.
دقت: بسیار دقیق.
راحتی استفاده: بسیار ساده.
توصیه‌ها
این پنج گزینه شامل معمول‌ترین و پراستفاده‌ترین ابزارهای هم‌خط کردن است. با سادگی‌های متفاوت، همه آنها می‌توانند به هم‌خط کردن تلسکوپ‌ها، حتی تلسکوپ‌های سریع (کمتر از f/5) کمک کنند. ابزارها و سیستم‌های دیگری هم وجود دارند که یا نسخه متفاوتی از همین‌ها هستند، یا پیچیدگی‌های بسیاری دارند که تفاوت زیادی در دقت ایجاد نمی‌کنند.
برای اکثر علاقمندان درپوش هم‌خط‌سازی کفایت می‌کند. لیزر بارلودار بسیار مفید است مخصوصا اگر خودتان هم بارلویی داشته باشید. اگر اکثر اوقات هم‌خط کردن را وقتی که در تاریکی به محل رصد رسیدید انجام می‌دهید، پس این لیزر بارلودار بسیار به کارتان خواهد آمد. چشمی چشایر هم تقریبا همینقدر راحت و مفید است. نکته مهم این است که نیازی به چندین ابزار ندارید و فقط کافی است یکی را با دقت انتخاب کنید. وقت کافی بگذارید که بیاموزید چطور از آن استفاده کنید و به چیز دیگری نیاز نخواهید داشت.
من از تلسکوپ فقط برای رصد بصری استفاده می‌کنم و اغلب از تلسکوپ‌هایی استفاده می‌کنم که کمی بیشتر از f/4 هستند. برای هم‌خط کردن از چشمی چشایر یا لیزر برای تعیین مکان آینه ثانویه استفاده می‌کنم (که این کار به ندرت نیاز می‌شود) و از درپوش هم‌خط‌سازی برای تنظیم آینه اولیه استفاده می‌کنم. فقط همین. تلسکوپ‌های من همیشه دقیقاً هم‌خط هستند. گاهی می‌توانم صحت هم‌خط بودن‌شان را به سرعت با آزمون ستاره‌ای بسنجم. هم‌خط کردن به ندرت برای من بیش از یک دقیقه وقت می‌گیرد و اغلب شب‌ها فقط نگاهی می اندازم تا ببینم از دفعه آخری که از تلسکوپ استفاده کرده‌ام تغییری به وجود نیامده باشد. هیچ دلیل وجود ندارد که وقت بیشتری برای این کار گذاشته شود.
