تلسکوپ ندارید؟ مشکلی نیست، می‌توانید فقط از کره چشم خود استفاده کنید! در شب تاریک تابستان، حداقل دوجین جرم در اعماق آسمان بدون کمک از ابزارهای نوری و فقط با چشم غیر مسلح قابل رصد هستند.
اگر یک سال پیش از من می‌پرسیدید که چند جرم را در اعماق آسمان با چشم غیر مسلح رصد کرده‌ام، می‌گفتم شاید 15 مورد (منظور از من نویسنده مقاله در سایت اسکای اند تلسکوپ است). اجرام اعماق آسمان (Deep-Sky Objects – DSOs)، که شامل خوشه‌های ستاره‌ای، سحابی‌های روشن و تاریک و کهکشان‌ها می‌شوند، از جمله اهداف مورد علاقه کاربران تلسکوپ و دوربین‌های دوچشمی هستند، چه اینکه برای اولین بار اقدام به رصد می‌کنند یا در رصد آسمان کهنه‌کار هستند. همه آنها فراتر از منظومه شمسی قرار دارند و بیشتر آنها دارای اندازه و شکل قابل اندازه‌گیری هستند، بر خلاف ستاره‌های دوتایی، که حتی در بزرگنمایی‌های بالا، باز هم نقاط نورانی باقی می‌مانند.
از دوران باستان تا اوایل قرون وسطی، ستاره شناسان حدود 12 جعآ (جرم عمق آسمان) را ثبت کردند: خوشه پروین (M45)؛ خوشه قلائص؛ خوشه ایکس و هاش (NGCهای 869 و884)؛ خوشه کندوی عسل (M44)؛ M7؛ خوشه ستاره‌ای گیسوان برنیکه (Melotte 111)؛ کهکشان آندرومدا (M31)؛ دو ابر ماژلانی؛ خوشه باز جنوبی IC 2391؛ و احتمالا M41.
با در نظر گرفتن عرض جغرافیایی، همه این اجرام از آسمان نسبتا تاریک با چشم غیر مسلح قابل رصد هستند، به استثنای خوشه باز M41 در کلب اکبر، که به تاریکی مناسبی نیاز دارد.
یکی از لذت‌های نوشتن برای Sky & Telescope آشنایی با ستاره شناسان آماتور و چیزهای مورد علاقه آنها برای رصد است. مدتی قبل، اسکات هرینگتون، آماتوری از ایونینگ شید، آرکانزاس، به من در مورد پروژه خود برای رصد هرچه بیشتر اجرام اعماق آسمان تنها با چشم غیر مسلح و دوربین دوچشمی 35×7 نوشت. او اکنون حدود 90 جعآ را بدون ابزار نوری، از جمله جواهرات دست نیافتنیی مانند سحابی دمبل و M92 را دیده است.
این نقشه سراسر آسمان، آسمان را اندکی قبل از نیمه شب به وقت محلی در اواسط تیر ماه نشان می‌دهد و شامل جعآهای ویژه‌ی ما می‌شود.
من M42، M13، M5، M6 و چند مورد دیگر را دیده بودم که توسط چشم‌های باستانیان دیده نشده یا ثبت نشده بودند، اما پس از چند بار تبادل رایانامه با اسکات، می‌خواستم کار راجلوتر ببرم. و چه فصلی بهتر از تابستان که کهکشان راه شیری در افق جنوبی و شرقی گسترده می‌شود؟
بنابراین چندین شب دلپذیر را بدون تلسکوپ، با بطلمیوس در افکارم گذراندم و نقشه‌ای را که آماده بودم با آن به دنبال تکه‌های کوچک محو آسمانی بگردم. با کمی تلاش و استفاده مکرر از نگاه چپکی (روش نگاه کردن به اطراف جرم کم نور به جای خیره شدن مستقیم به آن) موفق شدم 23 جعآ را فقط در آسمان تیر ماه شناسایی کنم.
اینها شامل خوشه‌های باز، کروی، سحابی‌های روشن و تاریک و یک کهکشان بودند. هر چه بیشتر خودم را به چالش کشیدم، بیشتر پیدا کردم. چند جرم مانند دمبل و M81 از دستم فرار کردند، اما از تعداد زیاد اجرامی که می‌توانستم ببینم شگفت زده شدم.
جستجو برای این اجرام، به طرز عجیبی به من که با تلسکوپی بزرگ به دنبال کهکشان‌های کم نور می‌گشتم یادآوری کرد که اکنون خودم تبدیل به تلسکوپ شده‌ام.
اگر تا دیر وقت بیدار بمانید، دو تا از درخشان‌ترین اجرام چشم غیرمسلح در اعماق آسمان برای رصد به چشم می‌آیند – خوشه ایکس و هاش و M31.
بیشتر رصدهای من در زیر آسمان روستایی کلاس 3 بورتل با حد قدری حدود 6.6 در زیر کهکشان راه شیری با بافتی پرستاره و تنها با آلودگی نوری متوسط در جنوب انجام شد. بعداً، بسیاری از اجرام را در خانه‌ام در آسمان پرنورتر کلاس 4 یا انتقالی روستایی/حومه‌شهری با حد قدر 6.1 تایید کردم.
پس از نیمه‌شب بیدار ماندم تا دو تا از درخشان‌ترین و آسان‌ترین اجرام، M31 (کهکشان آندرومدا) و خوشه ایکس و هاش، دوگانه‌ی برساوش را ببینم، وگرنه برای رصد قبل از نیمه شب همه چیز به خوبی مهیا بود. تنها ابزار من چراغ قوه قرمز، اطلس ستاره‌ای دم‌دستی (از S&T Pocket Star Atlas استفاده می‌کنم – این اطلسی که نویسنده به آن اشاره می‌کند به فارسی هم ترجمه شده و ابزار بسیار مهم و مفیدی برای هر ستاره شناس است) و دوربین دوچشمی 50×10 برای تأیید موقعیت هر جعآ بود. آزادی شیرین، هیچ تلسکوپی برای نصب و راه‌اندازی وجود ندارد!
سطح 1: انتخاب آسان
معمولاً این جرم را به عنوان جرم اعماق آسمان در نظر نمی‌گیریم، اما خوشه متحرک دب اکبر، متشکل از تمام ستارگان دب اکبر به جز قائد و دُبه و تعداد کمی از اعضای کم نورتر، خوشه یا اجتماعی از ستارگان است که به صورت ضعیفی به یکدیگر مقید هستند. در فاصله حدود 80 سال نوری قرار دارد و یکی از نزدیک‌ترین گروه‌های ستاره‌ای آسمان هستند.
چهارده ستاره که تا قدر8.5 در بین آنها هم وجود دارد هسته‌ی خوشه متحرک دب اکبر را تشکیل می‌دهند. دُبه و قائد ربطی به این گروه ندارند.
ناگفته نماند، خوشه‌ی گیسوان برنیکه در همان نزدیکی، شامل یک دو جین ستاره یا بیشتر به شکل 7، حدود سه مشت پایین‌تر در زیر دسته‌ی ملاقه دب اکبر قرار دارد. این خوشه درخشش گروه دب اکبر را ندارد، اما کمی فشرده‌تر (7.5 درجه) و ستاره‌های چشم غیر مسلح غنی‌تری (که بیشتر آنها قدر 4.5 و کم‌نورتر هستند) برای رصد دارد و بیشتر شبیه خوشه ستاره‌ای معمول است. خوشه گیسوان برنیکه همچنین به نام Melotte 111 نیز خوانده می‌شود و در فاصله 280 سال نوری از زمین قرار دارد.
کهکشان آندرومدا یکی از بزرگترین جعآهای چشم غیر مسلح در فاصله چند درجه‌ای قرار دارد. حتی زمانی که ارتفاع آن تنها 20 درجه باشد، می‌توانم شکل بیضی آن را با دید مستقیم و منطقه هسته‌ای گسترده‌تر و روشن‌تر آن را با دید چپکی تشخیص دهم. آندرومدا با 2.5 میلیون سال نوری فاصله یکی از دورافتاده‌ترین اجرام قابل مشاهده با چشم غیر مسلح است.
ذات الکرسی در شب‌های تابستان راهی آسمان شمال شرقی می‌شود و همراه خود NGC 457 را که به نام جغد یا خوشه ET هم خوانده می‌شود، با نور درخشان ستاره فی-ذات الکرسی می‌آورد. می‌توانستم ستاره فی با قدر 5 را ببینم، اما حتی مقدار زیادی دید چپکی برای مشاهده خوشه کافی نبود. وقتی پاییز امسال این خوشه به اوج نزدیک شد، بار دیگر برای دیدنش تلاش خواهم کرد. با قدر 6.4 احتمال دیدنش وجود دارد.
زیر شکل W مانند ذات الکرسی، به راحتی خوشه دوگانه‌ی ایکس و هاش را به عنوان جرمی گسترده با دید مستقیم و به صورت دو پُف جداگانه اما مرتبط می‌توان تشخیص داد. NGC 869 کمی روشن‌تر از همسایه خود NGC 884 به نظر می‌رسد.
در نهایت، شکافی بزرگ و بدون ستاره در کهکشان راه شیری در 8 درجه‌ای شمال ستاره دِنِب در دَجاجه یکی از ساده‌ترین سحابی‌های تاریک برای دیدن در شبی خوب است. این سحابی که Le Gentil 3 یا سحابی قیف نام دارد، طولی حدود 5 درجه دارد و از غرب به شرق باریک می‌شود.
سطح 2: ورزش برای چشم
بخشی از کهکشان راه شیری که در صورت فلکی قوس قرار دارد به دلیل کاهش نور جوی در عرض جغرافیایی 47 درجه شمالی برای من خوب دیده نمی‌شود. به همین دلیل است که اگر در مناطق جنوبی‌تر زندگی می‌کنید با نگاه به سمت جنوب، تشخیص چندین جرم در این دسته آسان‌تر خواهد بود. یکی از آنها M7 است ، خوشه باز بزرگ و روشن نزدیک به ستاره نیش دم عقرب. حیف که در بهترین حالت از خانه من فقط 9 درجه ارتفاع دارد. مجبور شدم کمی تلاش کنم تا این خوشه قدر 3.3 را ببینم، اما با دید چپکی به وضوح تکه‌ای بزرگ و پراکنده بیش از یک درجه تشخیص دادم. فقط می‌توانم تصور کنم که از مناطق استوایی چقدر واضح است. با این حال، منظره‌ای شگفت انگیز و یکی از موارد مورد علاقه من است.
M7 و M6 همیشه برای من پایین بودند، اما آنها دو تا از بهترین و درخشان‌ترین خوشه‌های باز آسمان اواخر بهار و تابستان هستند. اسکات هرینگتون در رایانامه‌اش نوشت: «این (M7) به اندازه‌ای نزدیک است که می‌توانم چند ستاره آن را با چشم غیرمسلح در گرگ و میش تشخیص دهم، در حالی که دوربین‌های دوچشمی یک دوجین ستاره را نشان می‌دهند.
هنگامی که M7 را پیدا کردید، شجاعت به خرج دهید و به سمت M6 بروید (قدر 4.2، با عرض 25 دقیقه کمانی) که کمی خجالتی در 4 درجه شمال غربی M7 قرار دارد. این خوشه باز، با نام مستعار پروانه، خیلی کم‌نور به نظر می‌رسید، اما با تلاش مکرر حداقل توانستم لکه ضعیفی از مه گسترده را در محل ببینم.
اگر اکنون به سمت شرق و شمال به سمت کمان برویم، یکی از بهترین اجرام چشم غیر مسلح اعماق آسمان، سحابی مرداب (M8) را خواهیم یافت. این ترکیب خوشه‌ی باز-سحابی حتی در آسمان کلاس 4 بورتل نیز غیرقابل انکار است. بلافاصله لکه‌ای از سحابی را دیدم که از شرق به غرب امتداد یافته بود که جدا از ابرهای پراکنده راه شیری در منطقه ایستاده بود. در اینجا جایزه‌ای نیز وجود دارد. ستارگان 9-قوس (قدر 5.9) و 7-قوس (قدر 5.3) در دو طرف سحابی با دید چپکی چشمک می‌زنند و نسخه‌ای مینیاتوری از نمای تلسکوپی را ارائه می‌دهند.
با احساس اعتماد به نفس، بعداً برای M20، سحابی سه‌تکه تلاش کردم. اما اگرچه چندین ستاره کم نور و مقداری از مه در محل آن مشاهده شد، نتوانستم دیدن سحابی را تایید کنم.
سپس زمان پریدن به سمت دیگر قوری برای نگاهی به M22 کروی فرا رسید . از دیدن آسان آن با دید چپکی شگفت زده شدم. خوشه به صورت ابر کوچک و گرد ظاهر شد. با توجه به قدر 5.1 و عرض 1/2 درجه کمانی آن نباید تعجب می‌کردم.
آسمانی چنین غنی! این یکی از نقاط مورد علاقه من در آسمان برای رصد غیرمسلح و تلسکوپی است. “SSSC” مخفف Small Sagittarius Star Cloud است.
هنگامی که به دنبال اجرام کم نورتر می‌گردم، از همان روشی استفاده می‌کنم که در تلسکوپ هنگام شکار دنباله‌دار یا کهکشان کم نور انجام می‌دهم: مثلث یا مربعی با ستاره‌های درخشان موجود بسازید و آنها را به موقعیت جعآی مورد نظر متصل کنید. برای M22 از زحل و لامبدا-قوس برای تشکیل مثلث با خوشه استفاده کردم. جادو کرد.
خوشه باز درخشان M25 در 5 درجه شمال M22 و 0.5 درجه جنوب ستاره‌ای با قدر 5 قرار دارد. تشخیص دادن با دید چپکی نسبتاً آسان بود، مانند بسیاری از این اجرام، مانند توپی کم نور به نظر می‌رسید که در مقایسه با M22 کمی گسترده‌تر و پراکنده‌تر است. M25 با قدر 4.6 با قطر ظاهری 32 دقیقه کمانی می‌درخشد.
سپس، نگاه خود را به مراتع تاریک‌تر شمال مارافسای می‌اندازیم، جایی که به راحتی خوشه باز IC4665 واقع در 1.3 درجه شمال شرقی بتا-مارافسای را پیدا کردم. این جرم نزدیک به ستاره‌ای چشم غیر مسلح است که کمکم کرد دقیقاً باید کجا را رصد کنم. با قدر 4.2 و عرض 45 دقیقه کمانی، هنگامی که با استفاده از دید چپکی به آن نگاه کردم، به صورت لکه‌ای گسسته و شیری درست بالای ستاره ظاهر شد.
به دنبال سحابی تاریک Le Gentil 3 در کهکشان راه شیری در شمال ستاره دنب در دجاجه بگردید. Le Gentil 3 یکی از اجرام مورد علاقه‌ی اسکات هرینگتون است: “هر بار که نوار کهکشان راه شیری را جستجو می‌کنم، چه با چشم غیرمسلح و چه با دوربین دوچشمی، نمی‌توانم متوقف شوم و به سیاهی آن نگاه نکنم.”
خیلی دور به سمت شرق در دجاجه، خوشه باز M39 با قدر 5.5 که همراه با سه ستاره قدر 4 در نزدیکی خود، متوازی الاضلاعی تشکیل می‌دهد را دیدم. هنگامی که با کمک آنها مکان جرم را مشخص کردم، خوشه به صورت نقطه گرد و مبهمی ظاهر شد و شگفتی غیرمنتظره‌ای را به همراه داشت: می‌توانستم دو یا سه ستاره کم نور خوشه را در آن لکه‌ی محو تشخیص دهم.
گروه سطح 2 خود را با خوشه کروی جاثی یا M13 که در اواسط تیر ماه در هنگام شب در آسمان جنوبی قرار دارد، می‌بندیم. به لطف ارتفاع آن، این خوشه تاریک‌ترین قسمت آسمان را اشغال می‌کند و با وجود قدر کم نورتر 5.8، تشخیص آن را حتی از M22 آسان‌تر می‌کند. نگاهی سریع “ستاره” ضعیفی را در آن مکان نشان می‌دهد، اما دید چپکی، لکه مه‌آلود گسترده‌ای را در اطراف آن نشان می‌دهد. عرض M13 حدود 20 دقیقه کمانی است.
سطح 3: شاید کمی سخت
یافتن خوشه کروی M5 از قدر 6.6 در صورت فلکی مار (سر مار) به هیچ وجه آسان نیست. از اینکه فقط 20 دقیقه کمانی در شمال غربی ستاره قدر پنجم 5-سرمار قرار دارد می‌توانید کمک بگیرید. برای دیدن آن هنوز باید با دید چپکی بسیار تلاش کنید. پس از تلاش‌های مکرر، لکه‌ای ضعیف از غبار در بالای ستاره نمایان شد. این دو به قدری به هم نزدیک هستند که خوشه شبیه “دم دنباله دار” کوتاه با 5-سرمار به عنوان “سر دنباله‌دار” به نظر می‌رسید. مهم نیست که برای پیدا کردن M5 تلاش لازم است. با دیدن چیزی که در فاصله 24500 سال نوری از ما قرار دارد و چیزی بیش از اپتیک چشمهایتان را به کار نبرده‌اید، مجذوب خواهید شد.
سپس به مجموعه باشکوهی از خوشه‌ها و سحابی‌ها در بالای قوری قوس بازگشتم. ابر کوچک ستاره‌ای قوس، نشانه راه من برای M17 ، سحابی قو و M16 ، عقاب بود. هر دو پف‌پفی‌های خفیف و کوچک مه‌آلودی بودند که فقط با دید چپکی دیده می‌شدند. M16 کمی بزرگتر از M17 به نظر می‌رسید. هر دو به ترتیب از فاصله 7000 و 5000 سال نوری با قدر 6 می‌درخشند.
در ادامه در منطقه صورفلکی مار و مارافسای خوشه‌های همسایه IC 4756 و NGC 6633 را شناسایی کردم. اولین خوشه با قدر 4.6 و قطر 40 دقیقه کمانی می‌درخشد. اگرچه کم‌نور بود، اما می‌توانم مه گسترده و پراکنده‌ای را که از شرق به غرب کشیده شده بود، تشخیص دهم. حدود 3 درجه به سمت شمال غربی، NGC 6633 درخشش نرمی بلافاصله در شمال ستاره‌ای با قدر 5.7 داشت و به راحتی با دید چپکی قابل مشاهده بود. صادقانه بگویم، باید این یکی را در سطح 2 قرار می‌دادم. با دیدن همزمان این دو خوشه و IC 4665 همسایه، هیجان زده شدم. چه کسی می‌دانست که این همه چیز جالب با چشم غیر مسلح در شب رصد اتفاق می‌افتد؟
سطح 4: عذاب و خلسه
در حالی که برای دیدن بقیه‌ی اجرام اعماق آسمان بالای قوری کمی تلاش لازم بود، خوشه باز M23 با قدر 6.9 و عرض 27 دقیقه کمانی، تمام قدرت چشمی را که می‌توانستم جمع کنم گرفت. در نهایت پس از تلاش‌های مکرر به صورت وصله‌ای بسیار ضعیف و پراکنده ظاهر شد. برای کمک به یافتن آن، از سیارک وستا استفاده کردم که اتفاقاً آن زمان در نزدیکی بود.
می‌توانید از زیگزاگ ستاره‌های مشخصی استفاده کنید تا شما را به M11 که درست زیر انتهای دم عقاب قرار دارد هدایت کند. ابر ستاره‌ای درخشانی که در منطقه وجود دارد، تشخیص را با چشم غیرمسلح دشوار می‌کند.
خوشه اردک وحشی M11 به همان اندازه دشوار بود اما به دلیل دیگری. اگرچه فشرده و نسبتاً روشن در قدر 6.3 است، اما درون ابر ستاره درخشان سپر در انتهای دم عقاب قرار دارد. فقدان کنتراست چالش است، اما من با دید چپکی ادامه دادم و در نهایت خوشه را به عنوان نقطه نوری کوچک و متراکم تایید کردم که با چرخش چشمانم آمد و رفت.
خوشه کروی M15 در فرس اعظم حتی دشوارتر بود. اگرچه با قدر 6.2 می‌درخشد، اما فقط گاهی این لکه‌ی محو را دیدم. M92 فقط به این دلیل که در اوج قرار داشت کمی ساده‌تر بود. اگرچه بسیار کم نور بود، اما با دید چپکی تکه‌ی کوچک و غیرستاره‌ای محوی بود.
اجرامی که سعی کردم با چشم غیر مسلح رصد کنم اما ناموفق بود شامل NGC 6271 و M29 (خوشه‌های باز در دجاجه) و خوشه‌های کروی M4 در عقرب و M3 درتازی‌ها بودند. از آنجایی که ممکن است شانس یا مهارت‌های بهتری داشته باشید، آنها را در طرح کلی گنجانده‌ام. در زیر پیوندهایی به نقشه‌های با کیفیت بالا از Pocket Star Atlas وجود دارد . ستاره‌هایی که دور آنها دایره کشیده شده در این نقشه‌ها راهنمای مفیدی هستند. کلیک کنید، ذخیره کنید و چاپ کنید. البته راه بسیار مناسبتر تهیه کتاب اطلس فشرده آسمان است که موسسه آسمان شب اقدام به نشر آن نموده.
