صورت فلکی ذات الکرسی

ذات الکرسی صورت فلکی بزرگی در آسمان نیمکره شمالی است. این صورت فلکی در قرن دوم میلادی توسط بطلمیوس یونانی با نام Cassiopeia به همراه سایر اعضای خانواده برساوش، البته بجز صورت فلکی چلپاسه (سوسمار)، فهرست شده. این نام ملکه‌ی متکبر و خودخواه اتیوپی باستان در افسانه‌های یونانی بوده است. شکل ظاهری این صورت فلکی که به نوعی نام مستعار آن هم شده W هست و به آسانی به وسیله پنج ستاره درخشان آن قابل شناسایی هست.

ذات الکرسی چندین جرم قابل توجه عمق آسمان دارد که ما بین آن‌ها خوشه‌های باز م52 و م103، سحابی قلب و سحابی روح، بازمانده ابرنواختر ذات‌الکرسی A، ابری که محل تشکیل ستاره‌هاست و به سحابی پکمن (Pacman) معروف است و خوشه رز سفید وجود دارند.

اطلاعات، مکان و نقشه

ذات الکرسی از نظر مساحت با 598 درجه مربع، 25مین صورت فلکی بزرگ آسمان است اشغال کرده و جایی در ربع اول نیم‌کره شمالی (NQ1) قرار دارد و مابین عرض‌های جغرافیایی 90+ و 20- درجه قابل مشاهده است. این صورت فلکی از جمله صورفلکی دور قطبی است که در آسمان نیم‌کره شمالی زمین همیشه قابل رویت است. اما بهترین زمان برای رصد آن نیمه پاییز است. صورتهای فلکی آندرومدا، زرافه، قیفاوس، چلپاسه و برساوش همسایه ذات الکرسی هستند. ذات الکرسی همراه با آندرومدا، ارابه‌ران، قیفاوس، قیطس، چلپاسه، فرس اعظم، برساوش و مثلث متعلق به خانواده برساوش است.

در صورت فلکی ذات الکرسی سه ستاره شناخته شده وجود دارد که سیاره دارند و دو جرم مسیه م103 (M103 یا NGC581) و م52 (M52 یا NGC7654) نیز در این صورت فلکی جا گرفته‌اند. پرنورترین ستاره این صورت فلکی صدر (Schedar) نام دارد که آلفا-ذات‌الکرسی است.

هشت ستاره صورت فلکی ذات الکرسی دارای نام هستند. این نام‌های انگلیسی که توسط انجمن بین‌المللی نجوم (IAU) تاییده شده‌اند عبارتند از Achird، Caph، Castula، Fulu، Nushagak، Ruchbah، Schedar و Segin. در بخش مربوطه درباره این نام‌ها بیشتر خواهیم نوشت.

داستان

در افسانه ها آمده که کاسیوپه همسر شاه سفئوس (که در آسمان نیز همسایه این صورت فلکی است) ملکه سرزمین اتیوپی باستان بوده است. او یکبار زیبایی‌اش را به رخ نرئیدها کشید. نرئیدها پنجاه پری دریایی، دختران تایتان نرئوس بودند. آن‌ها که از حرف‌های کاسیوپه خشمگین شده بودند نزد پوسایدون شکایت بردند و از او خواستند که او را به خاطر فخرفروشی مجازات کند. پوسایدون شوهر یکی از پری‌ها به نام آمفیتریت بود.

خدای دریاها مجبور شد و ستئوس هیولای دریایی که صورت فلکی قیطس در همسایگی ذات الکرسی را در آسمان برایش ساخته‌اند را فرستاد تا پادشاهی سفئوس را ویران کند. پادشاه و ملکه از فردی پیشگو برای یافتن راه حل کمک گرفتند و پیشگو به آنان گفت که تنها راه این است که دخترشان آندرومدا را قربانی هیولای دریایی کنند. آنها با اکراه اینکار را کردند و آندرومدا را با زنجیر به صخره‌ای بستند تا هیولا او را پیدا کند. با اینحال در آخرین لحظه قهرمان یونانی پرسئوس که سوار بر اسب خود پگاسوس در حال گذر بود آندرومدا را نجات داد و ستئوس را کشت.

پرسئوس و آندرومدا بعدها با هم ازدواج کردند. در روز عروسی یکی از خواستگارهای قبلی آندرومدا به نام فینیوس ادعا کرد که فقط خودش حق دارد با آندرومدا ازدواج کند.

دعوا به پا شد و از آنجایی که پرسئوس تنها بود تصمیم گرفت که از سر بریده مدوزا برای شکست حریفانش استفاده کند. هر کس که به سر مدوزا نگاه می‌کرد به سنگ تبدیل می‌شد. در جریان درگیری شاه و ملکه هم به پایان زندگی خود رسیدند زیرا نتوانستند از نگاه به سر مدوزا خودداری کنند.

این پوسایدون بود که کاسیوپه و سفئوس را در آسمان جای داد و بر طبق افسانه، کاسیوپه محکوم شد به دلیل غرورش تا ابد به دور قطب کره سماوی بچرخد و نیمی از سال را بصورت سروته باشد.

این روایت یونانی صورت فلکی ذات الکرسی بود که امروزه غالب و در اکثر فرهنگ‌ها پذیرفته شده است. اما مردمان هر گوشه جهان داستان و افسانه‌ای منحصر به‌فرد برای هرکدام از صورت‌های فلکی آسمان داشته و بعضی هنوز هم دارند.

عبدالرحمن صوفی در کتاب صورالکواکب (نوشته شده در سال 343ش/964م) این صورت فلکی را به صورت زنی نشسته بر تخت رسم کرده. البته کتابی که نوشته شخص صوفی باشد را در دست نداریم اما نزدیکترین کتابی که بعضی معتقدند پسر صوفی نوشته را در دست داریم. اما در نسخه‌های دیگری که پس از او در سال‌های متمادی منجم‌های مختلف نوشته‌اند می‌توان شکل شتر را نیز طرح‌های رسم شده برای این صورت فلکی دید. البته صوفی در متن توضیحات صورت فلکی ذات الکرسی از ناقه که همان شتر است نام برده و به ستاره‌های نشان‌دهنده بخشهای مختلف این حیوان از جمله کوهان و زانو اشاره کرده.

برای مطالعه دقیق‌تر درباره این صورت فلکی و اطلاع از داستان‌های آن در غرب آسیا، از قبل از اسلام تاکنون به مقاله ذات الکرسی در مرکز دائره المعارف بزرگ اسلامی مراجعه بفرمایید.

در نجوم چینی ستاره‌های صورت فلکی ذات الکرسی در سه ناحیه پخش شده‌اند. در نجوم هندی این صورت فلکی به صورت شخصیت اسطوره‌ای شارمیشتا نمایان می‌شود. در اسطوره‌های ولز به صورت للیس دون که یکی از فرزندان دو است ظاهر می‌شود. در نجوم عربی به صورت دستی حنا بسته که ستاره‌هایی را هم از صورت‌های فلکی اطراف عاریه می‌گیرد نمایان می‌شود. در بعضی منابع عربی نیز به صورت دست خونین حضرت فاطمه ظاهر می‌شود.

در اسطوره‌های سامی (اسکاندیناوی) این صورت فلکی به صورت شاخ گوزن شمالی ظاهر می‌شود. در میان مردمان سیبری نیز به شکل پنج گوزن نر نمایان می‌شود. مردمان جزایر مارشال این منطقه را به صورت گرازماهی بزرگی تصور کرده‌اند که صورت فلکی ذات الکرسی دم آن را تشکیل می‌دهد.

داستان‌هایی که به صورت‌های فلکی در فرهنگ‌های مختلف منسوب است بسیار متنوع است. شاید بخش‌هایی از دنیا که دیرتر تحت تاثیر داستان‌های رایج قرار گرفته‌اند توانسته‌اند که اصالت اسطوره‌ای خود را بیشتر حفظ کنند.

ستاره‌های شاخص ذات الکرسی

ذات الکرسی برای شکل شاخص W خود معروف است که توسط پنج ستاره درخشان شکل گرفته است. نام ستارگان از چپ به راست عبارت است از: سِگین (Segin) یا اپسیلون-ذات الکرسی، رکبه (Ruchbah) یا دلتا-ذات الکرسی، گاما-ذات الکرسی، صدر (Schedar) یا آلفا-ذات-الکرسی و کف الخضیب (Caph) یا بتا-ذات الکرسی.

صدر، آلفا-ذات الکرسی (Schedar یا Shedir)

غولی نارنجی با رده طیفی K0IIIa است که حدوداً 228 سال نوری با ما فاصله دارد. گمان می‌رود که ستاره‌ای دوتایی است. قدر ظاهری آن متغیر بوده و می‌تواند کمی روشنتر یا کم‌نورتر از کف الخضیب (ستاره آلفا-ذات الکرسی) باشد، بنابراین بسته به سیستم فتومتریکی که استفاده می‌شود قدرش بین 2.20 تا 2.23 متغییر است.

این ستاره درست در انتهای راست شکل دبلیوی ذات الکرسی قرار گرفته است. نام اصلی آن برگرفته از ریشه عربی صدر به معنای سینه است که اشاره بر قلب کاسیوپه دارد.

کف الخضیب، بتا-ذات الکرسی (Caph)

کف الخضیب ستاره‌ای زیرغول یا غول ازرده طیفی F2 III-IV با 54.5 سال نوری فاصله از ماست. بعنوان ستاره متغیر دلتا-سپری طبقه‌بندی شده است. تنها ستاره متغیر دلتا-سپری روشنتر از کف الخضیب، نسر طایر در صورت فلکی عقاب است که درخشانترین ستاره این صورت فلکی و دوازدهمین در آسمان است.

ستارگان متغیر دلتا-سپری که با نامهای قیفاوسی‌های کوتوله، AL شراعی (AL Velae یا AL Velorum) نیز شناخته می‌شوند ستارگانی هستند که نوعاً به دلیل تپش‌های شعاعی و غیرشعاعی روی سطح‌شان نوساناتی در روشنایی خود نشان می‌دهند. آن‌ها معمولا ستارگان غول و یا ستارگان رشته اصلی در رده‌های طیفی مابین A0 و F5 هستند.

کف الخضیب با قدر ظاهری 2.27 نام خود را از ریشه عربی به معنای دست حنا بسته گرفته است، سایر نامهای دیگر قدیمی آن کف، سنام الناقه و النکاح است. کف الخضیب بهمراه ستاره‌های سره‌الفرس در صورت فلکی آندرومدا و جنب‌الفرس در صورت فلکی فرس اعظم به عنوان سه ستاره درخشان راهنما برای پیدا کردن محل تقریبی نصف‌النهار گذرنده از نقاط اعتدال بهاری و پاییزی بکار می‌رود، خط فرضی بین کف الخضیب تا سره‌الفرس تا استوای سماوی، محلی است که خورشید وقتی در آنجا باشد در اعتدال بهاری یا پاییزی است (خورشید همیشه روی دایره‌البروج حرکت می‌کند. وقتی که خورشید روی استوای سماوی آمده باشد یعنی به محل تقاطع استوای سماوی و دایره‌البروج رسیده که یکی از نقاط اعتدال بهاری یا پاییزی است).

این ستاره زرد-سفید 28 برابر درخشان‌تر و 2 برابر سنگین‌تر از خورشید است. شعاع آن نیز از 3.43 تا 3.69 برابر خورشید در طی تپش‌هایش تغییر می‌کند. اکنون در مراحل سرد شدن است و به زودی به غولی قرمز تبدیل خواهد شد.

گاما-ذات الکرسی

این ستاره در مرکز شکل دبلیو قرار دارد و روشنترین ستاره در این صورت فلکی است. گاما-ذات الکرسی ستاره‌ای آبی از رده طیفی B0.5 IVe با فاصله  550 سال نوری از ما، 40,000 برابر درخشنده‌تر و 15 برابر سنگین‌تر از خورشید است.

گاما-ذات الکرسی ستاره متغیر فورانی است که نمونه اصلی دسته‌ای از ستاره هاست که به ستارگان متغیر گاما-ذات الکرسیی شناخته شده‌اند. تغییرات درخشندگی ستاره نامنظم است که قدر آن مابین 2.20 و 3.40 متغییر است. ستاره به سرعت در حال چرخش است و برآمدگی استوای آن مشهود است. در نتیجه چرخش سریع آن قرصی فروکاهشی از جرم و مواد به دور ستاره تشکیل شده است که موجب نوسانات روشنایی آن می‌شود.

چینی‌ها به این ستاره Tish می‌گویند که به معنای شلاق است، این ستاره نام مستعار دیگری نیز دارد. Navi نام دیگر آن است که بخاطر فضانورد آمریکایی Virgil Ivan Grissom نام‌گذاری شده است (Navi برعکس شده نام Ivan است). این ستاره توسط او بعنوان ستاره مرجع جهت یابی استفاده شده بود.

گاما-ذات الکرسی دارای دو همدم به نام‌های B و C است. ستاره B از قدر 11 است و 2 ثانیه کمانی با ستاره A فاصله دارد. ستاره C نیز از قدر 13 است و یک ثانیه کمانی با ستاره اصلی فاصله دارد. این دو همدم ظاهری هستند اما همدم B سرعت فضایی یکسانی با ستاره اصلی دارد. ستاره A خود دوتایی طیف‌سنجی است که دوره تناوبی حدود 203.5 روز داشته و جرم همدم نیز حدود جرم خورشید برآورد می‌شود اما ماهیت اسن ستاره معلوم نیست. پیشنهاد شده که این همدم ستاره‌ای دژنره یا ستاره هلیوم داغ باشد. این ستاره منبع شناخته شده بسیار قوی پرتو ایکس است. مقدار تقریبی پرتو ایکسی که از آن تابش می‌شود ده برابر بالاتر از ستاره‌های رده طیفی B و یا Be است. گاما-ذات الکرسی اولین ستاره شناخته شده از رده Be است. e به نشان جذبی (Emission) است.

رکبه، دلتا-ذات الکرسی

ستاره دلتای این صورت فلکی دوتایی از نوع گرفتی است با دوره تناوب 460 روزه که از رده طیفی  A5 است، 99 سال نوری از ما فاصله دارد و قدر ظاهری آن ما بین 2.68 تا 2.74 متغییر است. این ستاره چهارمین ستاره درخشان ذات الکرسی است و نام قدیمی آن رکبه (Ruchbah) برگرفته از ریشه عربی به معنای زانو است اما گاها با نام Ksora نیز شناخته شده است. نام دوم اولین بار در سال 1330 شمسی در اطلسی که آنتونین بچوار ستاره‌شناس چک منتشر کرد دیده شده. پرفسور پاول کونیتچز منشا این نام را پیدا نکرده است.

سگین، اپسیلون-ذات الکرسی

سگین (Segin) غول سفید-آبی از رده B است و تقریبا 440 سال نوری با ما فاصله دارد. این ستاره 2500 برابر بیشتر از خورشید روشنایی دارد و قدر ظاهری آن 3.34 بوده و سن آن 65 میلیون سال است و تقریبا در اواخر مرحله چرخه هیدروژن سوزی خود قرار دارد. سگین بدلیل ضعف شدید خطوط جذبی هلیوم که از خود نشان می دهد قابل توجه است. منشا این نام نیز مشخص نیست. به نظر این نام رونویسی غلطی از نام Seginus باشد که نام ستاره گاما-عوا است که البته منشا آن اسم هم نامشخص است. در تاریخ 14 شهریور 1396 انجمن بین‌المللی نجوم این نام را رسما برای این ستاره تایید کرد.

آچرد، اتا-ذات الکرسی

اتا-ذات الکرسی نزدیکترین ستاره‌ی این صورت فلکی به منظومه ماست و تنها 19.4 سال نوری با ما فاصله دارد. این ستاره بسیار شبیه خورشید است و همانند آن زرد-سفید از نوع طیف G اما کمی سردتر با دمای سطح 5730درجه کلوین است و قدر ظاهری آن 3.45 است. این ستاره، کوتوله همدم و کم نوری نیز دارد که نارنجی است و در رده طیفی K قرار دارد. قدر ظاهری آن 7.51 و 11ثانیه قوسی با ستاره اصلی فاصله دارد. هر دو ستاره متغییر از نوع RS-تازی‌هایی هستند.آنها باهم منظومه‌ای نزدیک به یکدیگر را تشکیل می‌دهند که رنگین‌سپهرهای فعالی دارند که لکه‌های بزرگی بر روی‌شان تشکیل می‌شود که موجب تغییر در درخشندگی نوره ستاره‌ها می‌شود. تفاوت روشنایی این منظومه دوتایی 0.05 قدر است.

این نام (Achird) اولین بار در سال 1330 شمسی در اطلسی که آنتونین بچوار ستاره‌شناس چک منتشر کرد دیده شده. پرفسور پاول کونیتچز منشا این نام را پیدا نکرده است. در تاریخ 14 شهریور 1396 انجمن بین‌المللی نجوم این نام را رسماً برای این ستاره تایید کرد.

زتا-ذات الکرسی

زتا-ذات الکرسی ستاره‌ای بزرگ و سفید-آبی از رده طیفی B2IV با 600 سال نوری فاصله و قدر ظاهری 3.67 است. این ستاره بعنوان ستاره متغیر SPB (Slow Pulsating B star) طبقه‌بندی شده است. اولین ستاره کشف شده از این نوع است. سرعت چرخش ستاره 56 کیلومتر بر ثانیه و یک دوره چرخش آن 5.37 روز است.

رو-ذات الکرسی

رو ذات الکرسی متعلق به رده نادری از ستاره‌هاست. این ستاره زرد ابرغول که تنها 7 تا از آن ها در راه شیری شناسایی شده‌اند، متعلق به رده طیفی G2Ia0e است. با فاصله 11650 سال نوری، یکی از درخشنده‌ترین ستاره‌هایی که تا بحال شناخته شده است، علیرغم فاصله زیادی که دارد با چشم غیرمسلح به راحتی قابل مشاهده است.

رو-ذات الکرسی 550 هزار برابر از خورشید درخشان‌تر است. قدر مطلق آن 7.5- و قدر ظاهری آن بین 4.1 و 6.2 متغییر است. این ستاره در رده  متغیرنیمه-منظم طبقه‌بندی می‌شود. به طور تقریبی هر 50 سال یکبار فوران عظیمی به بیرون رخ می‌دهد که تغییراتی در روشنایی آن ایجاد می‌کند. در سال 1379 طی یکی از این فوران‌های انفجاری جرمی معادل 10 هزار زمین از این ستاره به بیرون فوران کرد.

انتظار می‌رود که تا بحال تبدیل به ابرنواختر شده باشد چون بیشتر سوخت هسته‌ای خود را به پایان رسانده است. اما اگر چنین اتفاقی رخ داده باشد نور آن هنوز در راه رسیدن به ماست.

V509-ذات الکرسی

V509 ستاره دیگری از رده G و ابرغول است. فاصله آن با ما 7800 سال نوری، به رنگ سفید-زرد و در دسته متغیرهای نیمه-منظم طبقه‌بندی می‌شود. روشنایی آن بین قدر 4.75 و 5.55 متغییر است.

اجرام اعماق آسمان

م52 (M52, NGC 7654)

مسیه 52 خوشه بازی با فاصله تقریبی 5000 سال نوری، قدر ظاهری 5 و قابل رویت با دوربین دو چشمی است. سن تقریبی این خوشه حدود 35 میلیون سال است و قطر آن 13 دقیقه قوسی (19 سال نوری) است.

این خوشه برای اولین بار توسط شارل مسیه در سال 1153 شمسی کشف شد و درخشان‌ترین ستاره‌های آن دو ستاره غول زرد با قدر 7.77 و 8.22 هستند.

م103 (M103, NGC 581)

مسیه 103 خوشه باز دیگریست که ده هزار سال نوری با زمین فاصله دارد و دارای 172 ستاره است و سن آن 25 میلیون سال است. این خوشه توسط پییر میشین ستاره‌شناس فرانسوی در 1160 شمسی کشف شد و آخرین جرمی است که مسیه در فهرست خود اضافه کرد.

سحابی حباب (NGC 7635)

سحابی حباب سحابی بزرگ نشری در مرز صورت فلکی قیفاووس است. در همان منطقه‌ای از آسمان قرار دارد که م52 هم در آنجاست. فاصله این سحابی از ما 7100 تا 11 هزار سال نوری است. همچنین با نامهای Caldwell 11 و Sharpless 162  نیز شناخته می‌شود. این سحابی ناحیه‌ای برابر 15 در 8 دقیقه قوسی را  با قدر ظاهری 10 دربر می‌گیرد. با تلسکوپ 8 یا ده اینچی به خوبی رصد می‌شود. آنچه در تلسکوپ می‌بینید پوسته‌ای کم‌نور و بزرگ در اطراف ستاره‌ای درخشان در مرکز آن است.

ستاره‌ای که در مرکز است به نام‌های SAO 20575 و BD+60°2522 فهرست شده است و قدر آن 8.7 است. این ستاره‌ای داغ و پرجرم از رده طیفی O با دمای سطحی 37500 کلوین است. سن آن را تقریبا 2میلیون سال می‌دانند. سحابی با باد ستاره‌ای آن حدود 40 هزار سال قبل ایجاد شده است.

ذات الکرسی A

ذات الکرسی A بقایای ابرنواختر است. به درخشانترین منبع رادیویی آسمان معروف است. ذات الکرسی A قویترین منبع رادیویی خارج از منظومه شمسی است و یکی از اولین منابع رادیویی است که در سال 1329 کشف شده است.

ابری که از ماده بعد از وقوع ابرنواختر در فضا پخش شده به وسعت 10 سال نوری و با سرعتی برابر 4000 تا 6000 کیلومتر بر ثانیه در حال گسترش است. دمای تقریبی آن 28 میلیون درجه سانتی‌گراد است.

این نواختر در فاصله تقریبی 11 هزار سال نوری از ماست و گمان می‌رود اولین نوری که از آن به زمین رسیده 300 سال قبل بوده است.

سحابی پکمن (NGC 281)

NGC 281 منطقه H II است، ابر گازی بزرگی که در زمان کنون ستاره‌ها در درون آن در حال تولد هستند. این ابر حاوی مقادیر قابل توجهی هیدروژن اتمی یونیزه (H II) است که با نور فرابنفش ستارگان جوان، آبی و داغ روشن شده است. این سحابی بدلیل شباهت با شخصیت بازی ویدیویی محبوب دهه 70 شمسی، پکمن (Pacman) نامگداری شده است.

سحابی 9500 سال نوری از زمین فاصله دارد و توسط ستاره شناس معروف آمریکایی بارنارد در سال 1262 شمسی کشف شده است.

خوشه رز سفید (NGC 7789)

خوشه رز سفید خوشه باز ستاره‌ای با فاصله 7600 سال نوری است. قدر ظاهری آن 6.7 و توسط ستاره‌شناس بریتانیایی کارولاین هرشل در 1162 شمسی کشف شد.

این خوشه با نام رُزِ کارولاین نیز شناخته می‌شود، چون ستاره‌ها حلقه‌هایی شبیه به گلبرگ های گل رز را شکل داده‌اند.

کهکشان NGC 185

این جرم کهکشان مارپیچی کوتوله است و تقریبا 2.08 میلیون سال نوری از زمین فاصله دارد و یکی از اقمار کهکشان آندرومدا (م31) است. این کهکشان بعنوان کهکشان سیفرت نوع 2 طبقه‌بندی شده است. این جرم هسته کهکشانی فعال (AGN) است. این کهکشان توسط ستاره‌شناس بریتانیایی جان هرشل در 1166 شمسی کشف و برای اولین بار توسط ستاره‌شناس آمریکایی جیمز ادوارد کییلر بین سالهای 1277 و 1279 شمسی عکسبرداری شده است. او عکس را با استفاده از تلسکوپ کراسلی 36 اینچ واقع در رصدخانه لیک در کالیفرنیا گرفت. این کهکشان شامل خوشه هایی از ستارگان جوان است که به تازگی در حال شکل گیری هستند.

کهکشان NGC 147

این جرم کهکشان کره‌گون کوتوله (Dwarf Spheroidal Galaxy) و قمر دیگری از کهکشان آندرومدا و عضو دیگری از خوشه محلی است . فاصله تقریبی آن 2.53 میلیون سال نوری است و توسط جان هرشل در 1208 شمسی کشف شد. قدر ظاهری آن 10.5 است.