به نقشه ستارگان نگاه کنید؛ مریخ در دل صورت فلکی حمل، ناگهان مسیرش را تغییر داده و به عقب بازمیگردد. این توهم ناشی از رقص مداری سیارات و یکی از جذابترین پدیدههای آسمان شب به نام حرکت رجوعی است.
ستارگانِ ثابت، همواره الگویی قابل پیشبینی در آسمان ترسیم میکنند، اما سیارات حکایت دیگری دارند. از دید ناظر زمینی، آنها گاهی در آسمان متوقف شده (پدیده “اقامت”) و گاهی مسیر حرکت خود را معکوس میکنند (پدیده “حرکت رجوعی”).
فهرست مطالب
آنچه در آسمان میبینیم
وقتی به آسمان شب نگاه میکنیم، سیارات گاهی ممکن است با ستارگان اشتباه گرفته شوند اما سیارات در واقع موقعیت خود را از شبی به شب دیگر نسبت به ستارگان تغییر میدهند و در لابلای ستارگاه حرکتی آهسته دارند. مانند خورشید، به نظر میرسد سیارات نیز در شرق طلوع و در غرب غروب میکنند (حرکت روزانه ظاهری خورشید، ماه، سیارات، ستارگان و …). وقتی سیارهای نسبت به ستارگان، به سمت شرق حرکت کند، حرکت مستقیم نامیده میشود. وقتی سیاره نسبت به ستارگان، به سمت غرب حرکت کند (مسیر مخالف)، حرکت رجوعی نامیده میشود.
هنگامی که روی زمین ایستادهاید و به آسمان نگاه میکنید، به نظر میرسد که ماه از شرق به غرب حرکت میکند، درست مانند خورشید، سیارات و ستارگان. با این حال، روز به روز، ماه در لابلای ستارگان، به سمت شرق حرکت میکند. در واقع، ماه از غرب به شرق به دور زمین میگردد، همچون اکثریت قریب به اتفاق ماهوارههای ساخت بشر مانند ایستگاه فضایی بینالمللی.
برای درک این رویداد، ابتدا باید سه مفهوم کلیدی را بشناسیم:
| اصطلاح | تعریف | اهمیت در رصد |
| حرکت رجوعی | حرکت ظاهری عقبگرد سیاره در آسمان نسبت به ستارگان زمینه | اصلیترین نمودِ پدیده، که توهم “حرکت به عقب” را ایجاد میکند. |
| اقامت شرقی | نقطهای که حرکت مستقیم سیاره (غرب به شرق) متوقف شده و حرکت رجوعی آغاز میشود | آغازگر دوره حرکت معکوس در آسمان. |
| اقامت غربی | نقطهای که حرکت رجوعی پایان یافته و سیاره بار دیگر به حرکت مستقیم بازمیگردد | پایان دوره حرکت معکوس و بازگشت به روال عادی. |
معمای باستانی: تلاش برای توضیح حرکت سیارات
مدل زمینمرکزی بطلمیوس برای توضیح این رفتار عجیب سیارات، سیستم پیچیدهای از فلکهای تدویر (Epicycles) و حامل (Deferents) را ارائه داد. در این مدل، سیاره روی یک دایره کوچک (فلک تدویر) میچرخید که مرکز آن خود روی دایرهای بزرگتر (حامل) به دور زمین در حرکت بود. این ترکیب، مسیر مارپیچی ایجاد میکرد که حرکت به عقب را توجیه مینمود. با این حال، این مدل هرچند در پیشبینی موقعیتها نسبتاً دقیق بود، بسیار غیرطبیعی و پیچیده به نظر میرسید.
حل معما: انقلاب کپرنیکی و توضیح واقعی
راه حل این معمای هزارساله با انقلاب کپرنیکی ارائه شد. نیکلاس کوپرنیک در قرن شانزدهم، مدل خورشید مرکزی را مطرح کرد. در این مدل، زمین نیز بهعنوان سیارهای دیگر به دور خورشید در حرکت است.
این تغییر دیدگاه انقلابی، توضیح حرکت رجوعی را به شدت ساده کرد: این پدیده توهمی دیداری ناشی از حرکت زمین به دور خورشید است. وقتی زمین که در مداری داخلیتر و با سرعتی بیشتر حرکت میکند، از سیارهای بیرونی (مانند مریخ یا مشتری) سبقت میگیرد، از دید ناظر زمینی، آن سیاره در پسزمینه ستارگان دور، به عقب رانده میشود. این دقیقاً شبیه زمانی است که در قطاری سریعتر، از پنجره به قطاری کندتر در مسیر موازی نگاه میکنید و احساس میکنید قطار مقابل در حال عقب رفتن است.
حرکات رجوعی در عمل: تفاوت سیارات داخلی و خارجی
رفتار سیارات درونی و بیرونی منظومه شمسی در حین حرکت رجوعی، متفاوت است.
سیارات بیرونی (خارجی): مانند مریخ، مشتری و زحل. حرکت رجوعی آنها نزدیک به زمان مقابله رخ میدهد؛ یعنی زمانی که زمین دقیقاً بین خورشید و آن سیاره قرار دارد. در این زمان، سیاره در نزدیکترین فاصله از زمین و درخشانترین حالت خود است و کل شب در آسمان دیده میشود. بنابراین، این دوره بهترین زمان برای رصد این سیارات محسوب میشود.
سیارات درونی (داخلی): یعنی عطارد و زهره. حرکت رجوعی آنها نزدیک به مقارنه داخلی اتفاق میافتد؛ زمانی که این سیارات بین زمین و خورشید قرار میگیرند. در این حالت، سیاره به خورشید بسیار نزدیک است و درخشش خورشید، رصد آن را دشوار یا غیرممکن میسازد. برای سیارات داخلی این اتفاق در حین تبدیل از شامگاهی به سحرگاهی و برعکس رخ میدهد.
رصد حرکت رجوعی
اما چطور میتوان حرکت رجوعی را رصد، ثبت یا عکاسی کرد؟
چگونه حرکت رجوعی را ببینیم؟
برای مشاهده این پدیده، به ابزار خاصی نیاز ندارید، اما به صبر و ثبت دقیق نیازمندید:
سیاره هدف را انتخاب کنید: سیارات مریخ، مشتری و زهره به دلیل درخشندگی و تغییر موقعیت محسوس، گزینههای مناسبی هستند.
نقشهای تهیه کنید: طی چند هفته یا ماه، موقعیت سیاره را نسبت به ستارگان ثابت اطرافش در ساعت مشخصی از شب ترسیم کنید.
الگو را دنبال کنید: با پیگیری حرکت سیاره پس از مدتی متوجه خواهید شد که مسیر حرکت سیاره در نقشه حلقه یا زیگزاگ تشکیل داده است. بخشی از این مسیر که به سمت عقب (غرب) امتداد دارد، همان حرکت رجوعی است.
تقویم رصدی (نمونه برای سال ۲۰۲۵)
جدول زیر زمانهای تقریبی رخدادهای مرتبط با حرکت رجوعی برای برخی سیارات در ماههای آتی را نشان میدهد. برای برنامهریزی دقیق، از نرمافزارهای نجومی استفاده کنید یا به تقویم نجومی سالیانه ما مراجعه فرمایید.
| سیاره | نوع | دوره حرکت رجوعی (تقریبی) | توضیحات رصدی |
|---|---|---|---|
| عطارد | درونی | 6 تا 28 اسفند 1404 | |
| مشتری | بیرونی | 20 آبان تا 20 اسفند 1404 | در آسمان صبحگاهی، نیاز به ثبت موقعیت نسبت به ستارگان دارد. |
| زهره | درونی | 10 مهر تا 20 آبان 1405 | چرخههای زهره نامنظمتر است و رصد آن در حین رجوعی به دلیل نزدیکی به خورشید بسیار دشوار. |
نکته مهم: این تاریخها تقریبی هستند و بر اساس موقعیت مداری زمین و سیاره مورد نظر در هر سال تغییر میکنند. برای اطلاع از زمان دقیق این پدیده در سال جاری، از تقویمهای نجومی معتبر یا نرمافزارهای شبیهساز آسمان مانند Stellarium استفاده کنید.
جمعبندی
حرکت رجوعی سیارات و پدیده اقامت، نمونهای درخشان از گذر نجوم از مشاهده ظاهری به درک عمیق علمی است. ستارهشناسان با سنت دیرینه رصد دقیق و نظاممند خود، پایهای محکم برای ثبت این پدیده فراهم آوردند. حرکت رجوعی که زمانی معمایی پیچیده برای مدل زمینمرکزی بود، با پذیرش مدل خورشیدمرکزی به توضیحی ساده و زیبا تبدیل شد.
امروزه، دنبال کردن حرکت سیارات در آسمان و مشاهده تغییر مسیر ظاهری آن، نه تنها فعالیتی لذتبخش برای منجمان آماتور است، بلکه بازآفرینی تجربه تاریخی بشر در مسیر کشف قوانین حاکم بر کیهان به شمار میرود.
شما چقدر به رصد سیارات علاقهمندید؟ آیا تا به حال سعی کردهاید حرکت یک سیاره را در آسمان شب دنبال کنید؟
