صورت‌های فلكی آسمان تابستان

آسمان شب‌های تابستان پر از زیبایی‌ها و شگفتی‌هاست، ستاره‌های درخشان ، خوشه‌های كروی ، تراكم راه كاهكشان و … . صاف بودن آسمان شب‌های تابستان هم ما را در دیدن این زیبایی‌ها یاری می‌دهد و كمتر پیش می‌آید كه هوا ابری باشد. ضمن اینكه دمای هوا هم در شب یا صبح زود بسیار مناسب و دلچسب است. پس فرصت را از دست ندهیم و به دیدن زیبایی‌های آسمان شب‌های تابستان بپردازیم. نگاهی به صورت‌های فلكی آسمان تابستان می‌اندازیم.

در تابستان، سه ستاره درخشان در بالای سرجلب توجه می‌كنند. از اتصال فرضی آن‌ها به یكدیگر، مثلثی پدید می‌آید كه به مثلث تابستانی (Summer Triangle) مشهور است. سه ستاره راس مثلث هر كدام از یك صورت فلكی گرفته شده‌اند و عبارتند از: نسر واقع (Vega) از صورت فلكی شلیاق (Lyra)، نسر طایر(Altair) از صورت فلكی عقاب (Aquila) و ردف (Deneb) از صورت فلکی دجاجه (Cygnus).

معمولاً برای نامگذاری ستاره‌های درخشان، از اسامی خاص استفاده می‌كنند، اما برای تمام ستاره‌ها نمی‌توان همین روش را در پیش گرفت چرا كه جدول‌بندی یا به خاطر سپردن‌شان بسیار دشوار می شود. روش متداول برای نامگذاری ستاره‌ها، استفاده از الفبای یونانی است. در این روش، معمولاً درخشانترین ستاره‌ی هر صورت‌فلكی را با حرف اول یونانی، آلفا (α) به همراه نام خود صورت فلكی به كار می‌برند. مثلاً ستاره نسر واقع را كه درخشانترین ستاره صورت فلكی شلیاق است، α-شلیاق (آلفا شلیاق) می‌نامند. به همین ترتیب برای سایر ستاره‌های درخشان آن صورت‌فلكی، از دیگر حروف یونانی، به ترتیب، استفاده می‌كنند.

ستاره شناس‌های آماتور معمولاً تعداد زیادی از ستاره‌ها را با این گونه نام‌ها می‌شناسند و برایشان كاربرد زیادی دارد. اما اشكال این روش نامگذاری، این است كه فقط 26 ستاره از هر صورت‌فلكی را در بر می‌گیرد (به تعداد الفبای یونانی). نامگذاری جامعتری كه اخترشناسی به نام فلامستید (Flamsteed) آن را بنا نهاد، بر مبنای اعداد است.

مهمترین صورت‌های فلكی آسمان تابستان عبارتند از: جاثی ( الجاثی علی ركبته، مرد به زانو نشسته )، قوس، عقرب، دجاجه، شلیاق (چنگ رومی، لیرا) و عقاب.

صورت فلكی قوس (كمان، Sagittarius)

این صورت فلكی در شبهای تابستان برفراز افق جنوبی آسمان دیده می‌شود و چون  مركز كهكشان ما در امتداد این صورت فلكی قرار دارد، پر از خوشه‌های ستاره‌ای و سحابی‌های گوناگون است. یكی از این اجرام، خوشه كروی M22  است كه از زیباترین خوشه‌های كروی آسمان است.

خوشه‌ی كروی M22 در شمال شرقی ستاره لاندا-قوس قرار دارد. این خوشه را می‌توان حتی با دوربین‌های كم توان (مثلاً 50 ×10) به صورت گلوله‌ای كروی و نسبتاً درخشان مشاهده كرد.

شاید لازم باشد درباره نام‌گذاری اجرام غیر ستاره‌ای هم توضیحی بدهیم. شارل مسیه (Charles Messier)، اخترشناس فرانسوی، شروع به فهرست‌برداری از اجرامی كرد كه ظاهری ابر مانند داشتند و به صورت غیرنقطه‌ای دیده می‌شدند. نام این اجرام با حرف M (به مناسبت ابتدای نام مسیه) و یك شماره تعیین می‌شود . این نام‌گذاری بیش از صد جرم شامل خوشه‌های كروی و باز، كهكشان و سحابی را در برمی‌گیرد. اغلب آماتورهای نجوم با تعداد زیادی از این اجرام آشنایی دارند. برخی از اجرام هم نام‌های متداول دیگری علاوه بر نام مسیه دارند. مثلاً خوشه M45 را بیشتر با نام خوشه پروین می‌شناسند. به شکل کلی، اجرام غیرستاره‌ای، نام‌ها یا شماره‌های مختلفی دارند كه مربوط به فهرست‌های مختلف است. مانند کهکشان NGC2536 یا سحابی IC349 .

جسم زیبای دیگری كه در صورت فلكی قوس وجود دارد، سحابی M8 معروف به سحابی مرداب است. اگر هوا به اندازه كافی تاریك و صاف باشد، می‌توانید این سحابی را حتی با چشم غیرمسلح مانند تكه ابری كوچك و كم نور مشاهده كنید . این گونه سحابی‌ها، مكان شكل‌گیری ستاره‌های تازه‌اند. پس از میلیون‌ها سال، تراكم گازها و غبارهای موجود در این سحابی، نخستین جرقه‌های تولد ستاره‌های نوزاد را ایجاد خواهد كرد. سحابی مرداب بیش از 500 سال نوری از ما فاصله دارد. نزدیك به سحابی مرداب، جسم دیگری به نام M20 وجود دارد كه به دلیل شكل ظاهری‌اش به سحابی سه تكه مشهور است. این سحابی كوچكتر و كم نورتر از M8 است و فاصله‌اش از ما به 1500 سال نوری می‌رسد.

صورت فلكی شلیاق (چنگ رومی، Lyra)

در ادامه صورت‌های فلكی آسمان تابستان به شلیاق می‌پردازیم. شلیاق صورت فلكی كوچك و زیبایست، آنچه ارزش زیادی به این صورت فلكی كوچك داده است، وجود ستاره بسیار درخشان نسر واقع (Vega)، در آن است كه درخشان‌ترین راس مثلث تابستانی است. ستاره نسر واقع (به معنای كركس نشسته) از قدر صفر و پنجمین ستاره درخشان آسمان است. نام دیگر آن بنابر روش نامگذاری گفته شده، آلفا-شلیاق است. این ستاره یكی از همسایه های خورشید محسوب می شود زیرا فقط 27 سال نوری از آن فاصله دارد.

ستاره بتا-شلیاق نیز ستاره بسیار جالب توجهی است. آنچه با نام بتا-شلیاق می‌شناسیم، در حقیقت شامل دو ستاره است كه به دلیل فاصله كم از یكدیگر، چشم ما قادر به تفكیك آنها نیست. یكی از این ستاره‌ها دو برابر و دیگری 12 برابر خورشید جرم دارند و البته آنكه جرم بیشتری دارد كوچكتر و كم نورتر است! چون ستاره كوچكتر جرم بیشتری دارد، مواد و گازهای ستاره بزرگتر را به سوی خود جذب می‌كند و به دلیل وجود همین مواد كدر در اطرافش، درخشندگی‌اش كاهش یافته است. با گردش ستاره بزرگتر به دور همدم كوچكترش، نور آن از دید ما كم و زیاد می‌شود زیرا گاهی در پشت ستاره تاریكتر پنهان می‌شود و گاهی در مقابل آن قرار می‌گیرد. آنچه ما در آسمان می‌بینیم، تغییرات درخشندگی این ستاره است كه در طول چند شب حتی با چشم غیر مسلح قابل مشاهده است. چنین ستاره‌هایی را ستاره متغیر می‌نامند و این گونه خاص از متغیرها ، به متغیرهای گرفتی معروف‌اند. شما هم سعی كنید تغییرات درخشندگی بتا- شلیاق را در شب‌های مختلف در آسمان مشاهده كنید. برای آنكه این تغییرات را بهتر تشخیص دهید، درخشندگی این ستاره را با ستاره های اطراف، از جمله گاما-شلیاق مقایسه كنید. درخشندگی بتا- شلیاق از قدر 3/3 تا 1/4 تغییر می‌كند و در زمان بیشترین درخشندگی به نورانیت گاما-شلیاق ( كه قدرش 2/3 است ) نزدیك می‌شود.

ستاره اپسیلون-شلیاق نزدیك به نسر واقع قرار دارد و یافتنش دشوار نیست. اگر با دقت به آن نگاه كنید (این كار با چشم غیرمسلح بسیار دشوار است، مگر آنكه آسمان كاملاً تاریك باشد و چشمان شما تیزبین !) آن را بصورت دو ستاره خواهید دید. اینها اپسیلون 1 و اپسیلون 2 هستند. این گونه اجرام را ستاره‌های دوتایی می‌نامند. اما اپسیلون-شلیاق ویژگی‌های جالب توجه دیگری هم دارد. اگر این جفت ستاره را با تلسكوپ 3 اینچی یا بزرگتر نگاه كنید، خواهید دید كه هر یك از این مولفه‌ها (اپسیلون 1 و اپسیلون 2)، خودشان دوتایی‌اند! در حقیقت مجموعه اپسیلون-شلیاق شامل چهار ستاره است كه دوتا-دوتا كنار هم قرار گرفته‌اند.

در صورت فلكی شلیاق سحابی مشهوری وجود دارد كه از نوع سحابی‌های سیاره‌نما (Planetary Nebula) است. از آنجایی كه این‌گونه سحابی‌ها اغلب دایره‌ای هستند، با ابزارهای كم‌توان، همانند سیاره به نظر می رسند. هنگامی كه ستاره‌ای به اندازه خورشید، سوخت هسته‌ای‌اش را به پایان برساند و مرگش فرارسد، لایه‌های بیرونی‌اش را با فشار ازخود دور می‌كند و باقیمانده ستاره به تدریج كوچك و كوچك‌تر می‌شود. گازهای پوسته بیرونی ستاره، كم‌كم منبسط می‌شوند و به صورت سحابی‌های سیاره‌نما دیده می‌شوند.

سحابی موجود در صورت فلكی شلیاق به سحابی حلقوی شلیاق مشهور است و برای آماتورهای نجوم جسم شناخته شده‌ای است. نام این سحابی در فهرست مسیه (كه پیش‌تر در مورد  آن سخن گفتیم) M57 است. سحابی حلقوی درست در میان دو ستاره بتا و گاما-شلیاق قرار گرفته است و این امر، یافتنش را ساده‌تر می‌كند. با تلسكوپ‌های كوچك به صورت دایره‌ای بسیار كوچك و توپر دیده می‌شود، اما اگر تلسكوپ 4 اینچی یا بزرگتر باشد، در بزرگنمایی زیاد، می‌توان آن را به صورت حلقه‌ای كوچك و مه آلود (مانند دود حلقه شده سیگار) مشاهده كرد.

درست در مركز سحابی، ستاره عامل آن وجود دارد كه تمام گازهای سحابی از آن خارج شده‌اند. چون این ستاره بسیار فشرده و كوچك شده است، دیدنش با تلسكوپ‌های كوچك ناممكن است. این ستاره را می‌توانید در عكس‌هایی كه با تلسكوپ‌های بزرگ از سحابی گرفته‌اند مشاهده كنید. قطر حقیقی این سحابی حدود 2/1 سال نوری و فاصله‌اش از ما بیش از 1500 سال نوری است.

صورت فلكی عقرب (كژدم، Scorpius)

در ادامه صورت‌های فلكی آسمان تابستان به عقرب می‌پردازیم. این صورت فلكی در شب‌های تابستان برفراز افق جنوبی آسمان دیده می‌شود. معمولاً نام‌های صورتهای فلكی ارتباط چندانی با شكل ظاهری آنها ندارند، اما درباره صورت فلكی عقرب خلاف این است.

اگر با دقت به طرح ظاهری این صورت فلكی نگاه كنید خواهید دید كه به ویژه انحنای دم آن شباهت زیادی به عقرب دارد. عقرب از صورت های فلكی منطقه البروج است، یعنی از آن صورت‌هایی است كه خورشید، ماه و سیاره‌ها از آن عبور می‌كنند. این گونه صورت‌های فلكی را برج  می‌نامند. در فن احكام نجوم اعتقاد بر این است كه قرار گرفتن ماه در برج عقرب چندان خوشایند نیست و در این روزها باید از انجام بسیاری كارها پرهیز كرد. اصطلاح قمر در عقرب كه امروزه نشانه آشفته حالی و خرابی اوضاع است، از همین امر گرفته شده است.

در صورت فلكی عقرب آنچه بیش از هر چیز به چشم می‌خورد، درخشندگی ستاره‌ای سرخ رنگ است كه نام قلب العقرب را بر آن گذاشته‌اند. این ستاره، كه نام دیگرش آلفا-عقرب است، از درخشان‌ترین ستاره‌های آسمان است و رنگ سرخش آن را از سایر ستاره‌ها متمایز می‌كند و زیبایی خاصی به آن می‌بخشد. قدر این ستاره 0.9 و فاصله اش از ما بیش از 500 سال نوری است. قلب العقرب از آن گونه ستاره‌هایی است كه به اَبَرغول مشهورند و قطرش به 700 برابر قطر خورشید می‌رسد! رنگ سرخ این ستاره نشان دهنده دمای سطحی كم آن است كه حدود 3000 درجه كلوین است (دمای سطح خورشید حدود 6000 درجه كلوین است).

در انحنای دم عقرب، تعداد زیادی ستاره دوتایی وجود دارد كه بهتر است با دوربین دو چشمی یا تك چشمی نگاهی به آن‌ها بیندازید. ستاره زتا-عقرب، كه كمی پایین‌تر از دم عقرب قرار دارد دوتایی دیگری است كه حتی با چشم غیرمسلح می‌توان دو عضو آن را دید. یكی از ستاره‌های آن آبی و دیگری نارنجی است.

در صورت فلكی عقرب دو خوشه باز بسیار درخشان وجود دارد كه هر دو را می‌توان در شب‌های كاملاً تاریك و صاف با چشم غیرمسلح مشاهده كرد. این دو خوشه درست بالای دم عقرب قرار گرفته‌اند. آنكه پایینتر است، M7 و دیگری M6 نامیده شده‌اند. خوشه M7 را كه درخشانتر است، ساده‌تر می‌توانید پیدا كنید. در این خوشه 80 ستاره درخشان‌تر از قدر 10 وجود دارد. خوشه M6 را با چشم غیر مسلح فقط به صورت لكه‌ای مه‌آلود و بدون ستاره می‌توان دید، اما با استفاده از دوربین می‌توانید ستاره‌های آن را آشكارا ببینید. اگر دوربین در اختیار دارید، سعی كنید ناحیه اطراف دم عقرب و فاصله بین آن تا صورت فلكی قوس را با دقت نگاه كنید. در این بخش اجرام بسیار زیبایی برای دیدن وجود دارند زیرا بخش پرتراكم راه كاهكشان ( كهكشان ما ) از آن جا می‌گذرد.

یكی دیگر از اجرام جالب توجه در صورت فلكی عقرب، خوشه كروی M4 است كه از نزدیك‌ترین خوشه‌های كروی نسبت به ما محسوب می‌شود. یافتن این خوشه چندان دشوار نیست، زیرا بسیار نزدیك به ستاره درخشان قلب العقرب قرار دارد. اگر دوربین دارید ناحیه غرب ستاره قلب العقرب را بگردید و اگر دوربین ندارید، سعی كنید در شبی كاملاً صاف و تاریك آن را با چشم غیر مسلح پیدا كنید.

صورت فلكی دجاجه ( ماكیان، قو، Cygnus)

در ادامه صورت‌های فلكی آسمان تابستان به دجاجه می‌پردازیم. شكل ظاهری این صورت فلكی همانند صلیب است كه تداعی كننده پرواز پرنده‌ای با بال‌های افراشته و گردن دراز است. در انتهای دم این پرنده، درخشان‌ترین ستاره صورت فلكی قرار دارد. انتهای دم این پرنده، درخشانترین ستاره صورت فلکی قرار دارد كه نامش ردف یا ذنب الدجاجه است و یكی از راس‌های مثلث بزرگ تابستانی را تشكیل می‌دهد. ذنب الدجاجه به معنای دم ماكیان است كه به مكان آن در صورت فلكی اشاره دارد.

ردف یكی از درخشان‌ترین ستاره‌های كهكشان است و درخشندگی‌اش حدود 000/80 برابر خورشید است؛ اگر این ستاره در فاصله نزدیكی قرار می‌گرفت، شب‌های ما را همچون روز روشن می‌كرد، اما اكنون در فاصله 1800 سال نوری از ما به صورت ستاره‌ای از قدر اول دیده می‌شود.

بتا-دجاجه ستاره بسیار زیبایی است. نام دیگر این ستاره، منقارالدجاجه است كه مكان آن را در صورت فلكی مشخص می‌كند (واقع در نوك پرنده یا انتهای صلیب ). زیبایی این ستاره با چشم غیر مسلح مشخص نیست، اما اگر با تلسكوپی كوچك به آن نگاه كنید در می‌یابید كه این ستاره از دو عضو تشكیل شده است كه یكی به رنگ طلای و دیگری آبی است. اغلب آماتورهای نجوم علاقه زیادی به دیدن این ستاره دوتایی دارند. قدر های دو عضو این ستاره، 3 و 5 است.

از آنجایی كه صورت فلكی دجاجه در مسیر راه كاهكشان قرار گرفته است، اجرام زیبایی را می‌توان در آن با دوربین مشاهده كرد. از جمله، خوشه‌های باز، سحابی‌های درخشان و سحابی‌های تاریك. یكی از خوشه‌های باز موجود در دجاجه، خوشه M39 است كه با چشم غیر مسلح به صورت توده مه‌آلود كوچكی دیده می‌شود و با دوربین می‌توان جلوه بهتری از آن را مشاهده كرد.

صورت فلكی جاثی (الجاثی علی ركبته ، مرد به زانو نشسته، Hercules)

در ادامه صورت‌های فلكی آسمان تابستان به جاثی می‌پردازیم. جاثی ستاره‌های چندان درخشانی ندارد اما پرنورترین خوشه كروی آسمان نیم‌كره شمالی در آن قرار دارد. خوشه كروی M13 از ما حدود 2100 سال نوری فاصله دارد و می‌توان آن را با چشم غیر مسلح به صورت توده‌ای ابر مانند مشاهده كرد. یافتن آن چندان دشوار نیست، زیرا  این خوشه در خط واصل دو ستاره اتا و زتا-جائی قرار گرفته است.

آن دسته از صورت‌های فلكی كه تاكنون نام بردیم، یا مربوط به منطقه البروج بودند یا در بالای سر قرار داشتند. بجاست كمی هم به سراغ صورت‌های فلكی دور قطبی برویم كه در سمت شمال آسمان تابستان دیده می‌شوند.

یكی از این صورتهای فلكی، دب اصغر (خرس كوچك، Ursa Minor) است كه آشناترین ستاره آسمان را در خود دارد، ستاره قطبی یا ستاره شمال یا جُدَی. این ستاره قدر دوم به این علت یگانه است كه در امتداد محور دوران زمین قرار گرفته و این طور به نظر می‌رسد كه در طول شبانه روز، تمام كره آسمان و ستاره‌های موجود در آن به دور ستاره قطبی می‌گردند. بنابراین، این ستاره در آسمان جایگاه ثابتی دارد و از همین رو می‌توان از آن به عنوان راهنمایی مناسب برای یافتن جهت شمال استفاده كرد.

نام دیگر ستاره قطبی، آلفا-دب اصغر است كه پرنورترین ستاره این صورت فلكی است. اگر با تلسكوپی كوچك به این ستاره نگاه كنید، می‌تواند همدم كم نورتر آن را كه از قدر نهم است، در فاصله كمی از آن تشخیص دهید.

یكی دیگر از صورت‌های فلكی دورقطبی، ذات الكرسی (صاحب و خداوند تخت،Cassiopeia) است كه شكلی فراموش نشدنی دارد. بسته به اینكه در چه جهتی قرار گرفته باشد ، می‌توانید آن را به صورت حروف M یا W مشاهده كنید و در میان سایر ستاره‌ها تشخیص دهید.

در ناحیه این صورت فلكی، می‌توانید با دوربین تعداد زیادی ستاره كم نور را مشاهده كنیدكه جذابیت زیادی دارند. در ضمن، چندین خوشه باز هم در ذات الكرسی وجود دارد كه معروفترین‌هایشان خوشه‌های  M25و M103 هستند.

قیفاووس (Cepheus) هم یكی دیگر از صورت‌های فلكی دور قطبی است. شكل ظاهری آن شبیه به خانه‌ای است كه شمالی‌ترین ستاره‌اش در راس شیروانی آن قرار دارد. اگر چه ستاره‌های این صورت فلكی چندان درخشان نیستند، اما همین ظاهر مشخصی كه دارد، یافتن آن را در آسمان ساده می‌كند.

یكی از اجرام خاص در این صورت فلكی ستاره‌ای متغیر است كه سرگروه دسته‌ای از ستاره‌های متغیر است. این ستاره، دلتا-قیفاووس است كه قدرش از 5/3 تا 4/4 تغییر می‌كند و حتی می‌توان این اختلاف درخشندگی را (كه در عرض 5 روز رخ می دهد) با چشم غیر مسلح تشخیص داد. دلتا-قیفاووس برخلاف ستاره بتا-شلیاق كه پیش از این گفتیم، عضوی از مجموعه‌ای دوتایی نیست تا بر اثر گرفتگی یا كسوف، درخشندگی‌اش تغییر كند، بلكه درخشندگی خود ستاره كم و زیاد می‌شود. این گروه از ستاره‌های متغیر را (به افتخار همین دلتا-قیفاووس) متغیرهای قیفاووسی می‌نامند.

ستاره جذاب دیگری كه در این صورت فلكی وجود دارد، مو-قیفاووس است كه نام یاقوت را برای آن برگزیده‌اند. این ستاره، رنگی سرخ دارد و در حقیقت سرخ‌ترین ستاره قابل مشاهده با چشم غیر مسلح است. آنچه عجیب است، تغییر رنگ این ستاره به هنگام تغییر درخشندگی آن است. درخشندگی مو-قیفاووس به طور نامنظم از 7/3 تا 5 تغییر می‌كند. در حالت بیشترین درخشندگی كاملاً سرخ است، اما همین كه نورش كاهش می یابد ، رنگش هم عوض می‌شود.